Wrocławski węzeł wodny

---

Historia

Średniowiecze

W obrębie historycznego Wrocławia występuje równoległy bieg Odry oraz jej główne dopływy, z których lewy oznacza Oławę, a prawy Widawę. Obie te rzeki charakteryzują się szerokimi dolinami w porównaniu do objętości wody, jaką transportują, co jest rezultatem dawnego istnienia starorzeczy odrzańskich. Istnieją przypuszczenia, że Oława mogła w czasach wczesnohistorycznych wpadać do Odry znacznie wcześniej, na obszarze miasta Oława. Co więcej, wiadome jest, że dolina Widawy w Wrocławiu była jednocześnie korytem Odry w przeszłości. Niemiecki geograf Richard Leonhard zauważył, że słowiańska nazwa Widawy może być tożsama z łacińskim terminem Viadua, który zazwyczaj odnosi się do Odry. Przesunięcie biegu Odry na południe, z datą sięgającą co najmniej IX wieku, stanowi znaczne wydarzenie, które miało miejsce przed tym, jak na Ostrowie Tumskim zbudowano osadę.

Odra przed Wrocławiem meandrowała od Opatowic na północno-zachód, dzieląc się pomiędzy Sępolno po lewej stronie a Kowalami po prawej, a następnie zwracała się ku południowemu zachodowi, rozwidlając się, a potem znowu łącząc, tworząc wyspę z dębowym lasem, znaną jako Leerbeutel (dzisiejsze osiedle Zalesie). Lewe koryto otaczające Zalesie w 1442 roku określano jako starorzecze, zaś prawe, zaczerpnięte z 1483 roku, figurowało jako nowe. Historia starego koryta Odry w rejonie między Sępolnem a Kowalami przetrwała aż do XX wieku, co potwierdzają istniejące ślady, przybierając formę potoku Schwarzwasser, a obecnie to co pozostało po prawym korycie Zalesia, nosi nazwę „Czarna Woda”, a także „Czarny Potok” oraz „Czarna Rzeczka”, a w rejonie parku Park Szczytnicki to miejsce, gdzie pojawiają się stawy.

Wspomniany staw „Czarna Woda” jest także podłużnym stawem na Swojczycach, usytuowanym między ulicami Swojczycką, Miłoszycką, Ludową oraz w pobliżu stacji kolejowej Wrocław Swojczyce.

Odra Miejska

W momencie, gdy Odra przepływała w połączonym korycie, kierowała się najpierw na zachód. W okolicy dzisiejszego cmentarza przy ul. Bujwida rzeka znów rozdzieliła się na Odrę Miejską oraz Odrę Świętego Wincentego. Starsza, główna odnogi Odry Miejskiej biegła na południe, a rybacka dolina Szczytniki znajdowała się na lewym brzegu. W rejonie mostu Szczytnickiego Odra podzieliła się na węższe ramiona. Jedno z nich kontynuowało bieg na południe, tworząc szeroki łuk wzdłuż dzisiejszego Wybrzeża Wyspiańskiego i wkrótce trafiało do Wrocławia w okolicy Ostrowa Tumskiego, podczas gdy drugie, mniejsze, biegło wzdłuż ul. Grunwaldzkiej, łącząc się z odnogą otaczającą Ostrów Tumski przy katedrze, w pobliżu dzisiejszego Ogrodu Botanicznego. Odra po dotarciu do Wrocławia dzieliła się na wiele mniejszych odnóg, tworząc wiele wysp, z których kilka (np. Wyspa Piasek, Wyspa Słodowa, Kępa Mieszczańska) przetrwało do dziś, podczas gdy inne uległy likwidacji lub zanikły naturalnie. Lokacyjne miasto wrocławskie znajdowało się na lewym brzegu Odry, otoczone od południa przez Oławę, która uchodziła do Odry w okolicy Arsenału Odrzańskiego (gdzie obecnie znajduje się Trasa W-Z).

Pojawienie się nowej Fosy w 1263 roku nastąpiło w wyniku rozbudowy miasta. Odra była dla Wrocławia kluczowa pod względem gospodarczym, napędzając wiele młynów, a nawet Oławę. Miasto dysponowało prawem składu dla towarów transportowanych tym szlakiem.

Odra Św. Wincentego

Odra Świętego Wincentego, prawdopodobnie wykształcona po XI wieku, przepływała od rozwidlenia w kierunku północnym, a następnie najkrótszą trasą kierowała się na zachód, mijając od północy Ołbin oraz klasztor świętego Wincentego, który nadał tej odnodze nazwę. Łączyła się z miejską odnoga Odry na wysokości Wyspy Bielarskiej. Po każdym letnim wywołaniu powodzi, jej koryto stawało się coraz szersze, co zaowocowało powstaniem młyna przy użyciu jej wód, znanego z 1294 roku. W XIV wieku odnoga ta stała się spławna, a klasztor uzyskał przywilej na żeglugę bez opłat celnych. Już od XIV wieku trwały napięcia pomiędzy klasztorem a mieszkańcami miasta o dostępność wody, co kasztelan ustanowił na początku XV wieku w celu rozwiązywania problemów z wodą młyńską.

W przypadku Odry poniżej Wrocławia, po 1261 roku, Odra połączyła się z kierunkiem koryta, dotyczącego Kępy Mieszczańskiej, gdzie wzdłuż ulic Młodych Techników, Legnickiej oraz Słubickiej utworzyła zakole, któremu nadano charakterystyczny kształt, utrzymując się stale w planowaniu miejskim. Dalej Odra płynęła w kierunku północnym z zakolami wzdłuż obecnej linii kolejowej na Poznań, po stronie wschodniej Osobowic oraz Rędzina. Prosty bieg Odry powstał po 1261 roku, przed 1313 rokiem. Główne koryto Odry przeszło na południowy skraj doliny, co zaowocowało położeniem Osobowic i Rędzina na lewym brzegu.

Nowożytność

W końcu XV wieku zaistniały okoliczności, które skłoniły radę miejską do podjęcia zdecydowanych działań. W 1492 roku w Swojczycach Odra zaczęła zagrażać Widawie, co stwarzało ryzyko zmiany koryta i przesuszenia miejskiej odnoga. W latach 1495-1496 przekopano kanał, którego początek zlokalizowano koło klasztoru w Sępolnie, a który wpadał do zakola miejskiej Odry w otoczeniu obecnej Przystani Zwierzynieckiej. Główny nurt nadal biegł starą odnogą na północ od Zalesia, a Nowa Odra okazała się nieudanym projektem, przez to, że zakrzywienia były zbyt znaczne.

W 1531 roku rozpoczęto realizację nowego, bardziej obszerniejszego wykopu, z bardziej równym brzegiem, który zaczynał się wyżej w rzece, w rejonie Opatowic. Prace trwały długo, bo aż przez dwadzieścia cztery lata, a ich postęp nie był zadowalający przez liczne problemy z kierowaniem wód. Dopiero dodatkowy odcinek w kierunku południowo-zachodnim, zlokalizowany przy zakolu wsi Bartoszowice, zakończono sukcesem, zaś dotychczasowe koryto funkcjonowało jako Czarny Potok, z większą objętością wody jedynie w trakcie powodzi.

Zmiany w stworzonym korycie spowodowały, iż Odra Świętego Wincentego zaczęła zarastać. Jej resztki posłużyły później jako fosa obronna na północ od Ostrowa Tumski. Czas średniowiecza wiązał się z powodziami, które były głównie dokuczliwe dla doliny prawej Odry, w związku z czym klasztor na Piasku w 1231 roku uzyskał przywilej na transport promami w przypadku powodzi. Znamienny zakrzywiony bieg takiego nowego przekopu sprawił, że lewy brzeg rzeki przesunął się w kierunku Bierdzanów, prowadząc do obaw o wyciek Odry do doliny Oławy już w 1648 roku. W odpowiedzi na to zagrożenie zainicjowano połączenie różnych starorzeczy, które miały wpływać na dolinę otaczającą Wrocław, na wysokości ul. Bujwida, a także wzdłuż dzisiejszej ul. Trzebnickiej.

XIX i XX wiek

Nowa droga wodna okazała się zbyt mała na potrzeby transportowe w XIX wieku. Projekt budowy w 1846 roku przewidywał dorobienie drogi wodnej równoległej do brzegu Starej Odry, uzyskując tymczasowe poparcie. Niemniej w 1848 roku władze zrezygnowały z pomysłu z powodu wysokich kosztów. Ruch na Odrze zdecydowanie wzrastał, co stworzyło zapotrzebowanie na nowoczesne porty, które umożliwiałyby przeładunek towarów z statków na wagony kolejowe. Pierwszy port powstał w 1882 roku poniżej mostu Kolei Prawego brzegu Odry, jednak był to dość mały basen z bocznicą. Dopiero w 1888–1889 stworzono większy port na Popowicach, dokonany przez Frankfurckie Towarzystwo Kolei Towarowej. W tym czasie w nieco dalej usytuowanej Kozanowie powstała stocznia, gdzie wytwarzano barki i holowniki, a podczas I wojny światowej również małe okręty wojenne.

6 czerwca 1888 roku podjęto decyzję o pełnej regulacji Odry dokonywanej od Kozanowa w górę. Projekt wrocławskiego kanału dostał fundusze. Piramidę pierwotnie opierała się na wielkim kanale w rejonie Strachocina, biegnącym ku dolinie Czarnej Wody, docierając do Kozanowa. Ostatecznie zrealizowano skromniejszy projekt drogi wodnej, osiągającej górny odcinek Starej Odry, następnie pokonując kanał po lewym brzegu. Droga wodna uruchomiono w 1901 roku, wzbogacona o dwie śluzy – górną na ul. Wybrzeże Wyspiańskiego oraz dolną na Kleczkowie, a także bramki przeciwpowodziowe przy moście Burzowym. Została wzniesiona tylko dla statków o wyporności do 400 ton. Proces budowy kanału wiązał się z wymianą trzech mostów, jakimi były Zwierzyniecki, Szczytnicki oraz Osobowicki, z tym ostatnim przesunięto o 700 metrów w górę rzeki, co potwierdzało przyszłość budowy Portu Miejskiego.

Nowy port ustanowiony na podstawie współpracy miasta i rządu (1896/1897) oraz miasta i kolei (1899) rozpoczął budowę 29 listopada 1897 roku. W skład jego operacji weszły między innymi: jeden duży portowy basen (z możliwością dobudowy dwóch kolejnych), wmurowane z cegły klinkierowej magazyny przeznaczone dla nawozów, cukru oraz zbóż (spichlerze) oraz hala stoczniowa, w której funkcjonowały dźwigi półportalowe. Ogromna suwnica, która znajdowała się między brzegiem Odry a portowym basenem, także służyła do przeładunku węgla, przy czym obecne były dźwigi portalowe i obrotowe. Kwestie architektoniczne realizowali m.in. radcy budowlani Richard Plüddemann, Karl Klimm oraz L. Günther, który jest patronem mostów Bolesława Chrobrego.

Dojazd do portu wymagał rekonstrukcji części ulicznej Pomorskiej oraz Reymonta, a związane z tym bocznice przy Dworcu Nadodrze i wąskotorowa z linii Wrocław-Trzebnica. Port znajduje się średnio na wysokości 113,5 metra n.p.m.

Przy okazji w momencie otwarcia, lamentowano, iż problemy związane z zagrożeniem powodziowym nie zostały rozwiązane oraz wykorzystanie obszarów między Odrą a Oławą pozostawało w stanie niewystarczającym. Już w 1903 roku, latem, przytrafiła się duża powódź, która zalała znaczną część wrocławskiego śródmieścia, gdzie m.in. na placu przed Dworcem Głównym pływano łodziami. Katastrofa powodziowa pośpieszyła z decyzją o budowie nowego Kanału Powodziowego, który swój bieg miał od Strachocina przez Bartoszowice wpadając do Odry powyżej mostu Warszawskiego. Projekt budowy nowej drogi wodnej o większej przepustowości stanowił równoległy do Kanału Powodziowego, Kanał Nawigacyjny oraz Kanał Różanka, z budową śluzy na Polance. W latach 1912-1917 zrealizowano niewielką infrastrukturę, tworząc trzy nowe mosty, które obecnie nazywane są Bartoszowicki, Chrobrego oraz Jagielloński, oraz nowe konstrukcje dla mostów Warszawskiego oraz Trzebnickiego.

W dzielnicy zachodniej powstało w latach 20. XX wieku kilka kluczowych zakładów przemysłowych oraz kolejna stocznia. Powstały również elektrownie; stopniowo eliminowano młyny, a część z ich budowli wurde zmieniona na elektrownię wodną na Odrze. Natomiast pierwsza (Elektrownia Wodna Wrocław I) zbudowana współdziałała z Ludwigiem Moshamerem i zaczęła działalność 2 maja 1924, a drugi (Elektrownia Wodna Wrocław II), otwarta 19 listopada 1925 na Odrze Północnej, zaprojektowali Paul Schreiber oraz Wilhelm Anders. Ostatnie koła młyńskie zlikwidowane zostały w latach 50., które zostały wymienione na napęd elektryczny.

Po zakończeniu II wojny światowej nie wszystkie urządzenia udało się w pełni odbudować, a jeszcze na koniec XX wieku szlak żeglugowy przez śródmieście pozostał w fatalnym stanie. Problem ten uwidocznił się w 1997 roku podczas powodzi tysiąclecia, gdy słabo nadzorowany system przeciwpowodziowy wykazał swoje słabości. Odra jej skutkiem przelała się w sąsiedztwie Wrocławia do Oławy, zalewając Przedmieście Oławskie oraz Świdnickie, a także przeciążając wały Kanału Powodziowego i Starej Odry, co zakończyło się zalaniem części Wielkiej Wyspy. Tak jak w przeszłości, po Dworcem Głównym ponownie pojawiły się łodzie i pontony na kilka dni. Jaz Szczytniki doznał poważnych zniszczeń. Odbudowa infrastruktury wodnej trwa do dnia dzisiejszego, kontynuując swoje działania aż do 2006 roku.

Współczesność

Węzeł wodny Wrocławia

Wrocławski węzeł wodny rozciąga się od kilometra 243,5, zaczynając od odgałęzienia kanału do śluzy Opatowice aż do śluzy Rędzin, mieszczącej się przy kilometrze 260,1. Na terenie Wrocławia wyróżniamy szereg kluczowych odcinków:

• Górna Odra Wrocławska od km 243,5 do km 251,7,
• Kanał Opatowicki, który mierzy około 2 km i prowadzi do Śluzy Opatowice (72 × 9,60 m), oraz jaz Opatowice sektorowy,
• Północna i Południowa Odra Wrocławska w przedziale km 251–254, otwarta dla żeglugi od 29 kwietnia 2010 roku, z dwiema śluzami: Mieszczańska i Piaskowa,
• Na km 249,6 Górnej Odry Wrocławskiej znajduje się odgałęzienie Starej Odry Wrocławskiej, przedzielone jazem Szczytniki, która płynie do km 255,8 i łączy się z Dolną Odrą Wrocławską.
• Dolna Odra Wrocławska zaczyna się od km 254, łącząc Północną z Południową Odrą Wrocławską i biegnie do km 255,8, gdzie łączy się z kanałem Nawigacyjnym (Starą Odrą). Znajduje się tu Port Miejski (km 250) oraz stocznia przy ul. Długiej,
• Na odcinku od km 255,8 do km 261 znajdują się Port Popowice oraz zimowiska: Osobowice I i II.
• Na km 250,1 Górnej Odry Wrocławskiej odgałęzia się kanał Miejski, prowadzący przez śluzę Szczytniki, następnie korytem Starej Odry oraz przez jaz Psie Pole do Kanału Miejskiego, którego długość wynosi 7,1 km. Na tym kanale znajdują się dwie śluzy: Szczytniki i Miejska o wymiarach 55 × 9,60 m. Za śluzą Miejską jest Przeładownia Elektrociepłowni Wrocław.
• Na km 244,5 odgałęzia się Kanał Powodziowy, który poniżej jazu Psie Pole łączy się ze Stara Odrą. Na kanale znajduje się jaz Bartoszowice oraz śluza Bartoszowice.
• Na km 244,2 znajduje się odgałęzienie Kanału Nawigacyjnego, prowadzącego do km 255,8, częściowo korytem Starej Odry. Długość tego kanału to 10,7 km, a na kanale znajdują się śluzy: Bartoszowice, Zacisze, oraz Różanka.

Transport wodny na Odrze

Obecnie zarówno Port Miejski, jak i Port Popowice są w rękach spółki Odratrans-Porty Sp. z o.o. Mimo że transport wodny nieco podupadł przez ograniczenie wydobycia węgla w Górnym Śląsku, nadal odbywa się transport kruszywa oraz piasku rzeką. Niewielkie statki rzeczne, dzięki europejskiej sieci żeglugowej, mogą przepłynąć z Wrocławia do Niemiec, a niekiedy aż do Francji, Włoch czy Szwajcarii. Chociaż rzadko, zdarzają się w Wrocławiu widoki egzotycznych statków, takich jak te pod szwajcarską banderą, przypływających z Bazylei.

Wykorzystanie rekreacyjne rzeki

Na Odrze we Wrocławiu kursują statki Białej Floty, które cumują na kilku przystaniach. Regularne rejsy pasażerskie świadczone są przez firmy prywatne i odbywają się na krótkich trasach, wykorzystując Przystań Zwierzyniecką w pobliżu ZOO oraz Most Zwierzyniecki. Inne przystanie znajdują się w pobliżu Wyspy Piasek oraz Hali Targowej. Dodatkowo organizowane są dłuższe rejsy z przystani na Zaciszu przy ul. Kochanowskiego do Rędzina i z powrotem. Rzeka jest także wykorzystywana przez kluby jachtowe, a wały okalające Odrę, porośnięte często dębami, stanowią doskonałe trasy spacerowe oraz rowerowe dla mieszkańców pobliskich osiedli.

System przeciwpowodziowy

_

_

_

Wrocław, z uwagi na to, że większość dzielnic znajduje się na obszarze starych odrzańskich starorzeczy i charakteryzuje się niską rzeźbą terenu, regularnie narażony jest na powodzie, zwłaszcza w czasie wiosennych roztopów oraz po letnich opadach. Ostateczny system przeciwpowodziowy, który został wprowadzony na początku XX wieku, ma na celu odprowadzenie powodziowych wód Odry przez północne dzielnice miasta. Rzeka jest tam podzielona na odcinki poprzez system progów wodnych – jazów, które regulują jej poziom w warunkach normalnego przepływu wodnego oraz pełnią funkcje ochronne w przypadkach powodziowych. Odra i Kanał Powodziowy są wzmocnione na wysokości Opatowic, Bartoszowic oraz Strachocina dwoma jazami – odpowiednio Opatowickim oraz Bartoszowickim. Umożliwia to skierowanie wód powodziowych przez Kanał Powodziowy oraz Starą Odrę, gdzie ich poziom jest dalej regulowany przez inne jaz. Dodatkowo, w sytuacji ekstremalnej istnieje możliwość przekierowania części wód do doliny Widawy poprzez Kanał Odpływowy w Strachocinie. W przypadku przelania się przez jaz Opatowicki i nadmiaru wody przepływającego Odry, nadmiar wody może trafić do Starej Odry przez Stare Miasto, które jednak nie jest w pełni chronione przez kolejny jaz, a poziom wody poniżej centrum Wrocławia kontrolowany jest przez jaz w Rędzinie.

W roku 2012 rozpoczęła się kompleksowa przebudowa całego węzła wodnego.

---

Oceń: Wrocławski węzeł wodny

---