Kościół Najświętszej Marii Panny na Piasku we Wrocławiu

---

Historia

Kościół romański

Pierwsze wzmianki o romańskim kościele i przylegającym do niego klasztorze datują się na pierwszą połowę XII wieku. Ufundowanie tej świątyni prawdopodobnie miało miejsce dzięki palatynowi Piotrowi Włostowi, jego małżonce księżniczce Marii oraz ich synowi Świętosławowi. Budowla mogła zostać ukończona przed rokiem 1148, a według niektórych badań już w 1133 roku. Za czasów po 1150 na Piasku osiedlili się kanonicy regularni. Warto zaznaczyć, że pierwotny kościół, który miał około 35 m długości, był znacząco mniejszy w porównaniu do obecnego gotyckiego rozwoju oraz nieco mniejszy niż powstała w tym samym czasie katedra walterowska znajdująca się na Ostrowie Tumskim. Kościół usytuowany był w miejscu, gdzie obecnie znajduje się środkowa część nawy głównej oraz nawy południowej. Wzniesiony z granitu, charakteryzował się krótkim transeptem i wydłużonym, węższym od naw, prezbiterium. Budowla posiadała z obu stron kaplice oraz kryptę. Zachodnia część wschodnia zawierała dwie wieże, a ich pomiędzy znajdowała się empora. W XIII wieku przystąpiono do wydłużenia prezbiterium o, około 10 m w konstrukcji ceglanej w kierunku wschodnim, a romańska świątynia przetrwała do roku 1334.

Dawny i obecny gotycki kościół

Na miejscu wcześniejszej konstrukcji rozpoczęto budowę nowej gotyckiej świątyni od 1334 do 1375 roku. Był to trójnawowy gmach bez transeptu, według planów mistrza Pieszki. Inicjatorem budowli był opat Konrad z Oleśnicy, a konsekrowania dokonał biskup Przecław w 1369 roku. Sklepienia kościoła zrealizowano w latach 1386–1395. W 1430 roku zakończono budowę wieży południowej; północna pozostała niedokończona. Nieco później pierwotny gotycki hełm z galerią obronną został zastąpiony barokowym, który niestety uległ zniszczeniu podczas pożaru w dniach 28 lub 30 stycznia 1730 roku. Został wtedy zamieniony na tymczasowy dach namiotowy, którego kształt zachował się do dzisiaj. W 1390 roku ukończono również kaplicę Świętej Rodziny, a w 1666 roku zbudowano kaplicę św. Krzyża według projektu Antonio Caldina, będącą najstarszym barokowym obiektem we Wrocławiu. Pożar w 1730 roku zniszczył dach kościoła, który został odbudowany w 1732. Kolejne zniszczenia, mające miejsce w 1763 i 25 maja 1791 roku, wywołały następne uszkodzenia dachu.

W okresie II wojny światowej kościół oraz klasztor doznały znacznych zniszczeń, a najpoważniejsze miały miejsce w Wielkanoc 1945 oraz 1 i 2 kwietnia. Rozważano nawet pozostawienie poklasztornego zespołu w formie trwałych ruin. Ostatecznie zostały jednak odbudowane – kościół w latach 1946–1948 i 1961–1963, według projektów architektów Witolda Rawskiego i Edmunda Małachowicza. Wnętrze przywrócono do form gotyckich, a ołtarze zostały pozyskane z zniszczonych w trakcie wojny kościołów śląskich. Dach poddano rekonstrukcji, nadając mu bardziej stromy kształt, przypominający ten sprzed zniszczenia w 1730 roku. Witraże w kościele, projektowane przez Teresę Marię Reklewską, nadały nowoczesny charakter tej historycznej budowli.

Barokowy klasztor

Przylegający do świątyni czworobok klasztorny ma swoje korzenie w epoce gotyku, lecz w latach 1709-1715 został przebudowany oraz rozbudowany w stylu barokowym za rządów opata Baltazara Seidla. Skrzydło dawnej biblioteki klasztornej, przylegające od strony wschodniej, utrzymało jednak gotycki charakter aż do 1945 roku. W 1632 rok kościół stał się ofiarą szwedzkiego najazdu. Po sekularyzacji zakonu w 1810 roku, od 1811 budynki klasztorne zaczęły pełnić funkcję biblioteki. Po wojnie, budynki poddano odbudowie w latach 1956–1959 pod kierownictwem Marcina Bukowskiego, chociaż skrzydło dawnej biblioteki zostało zburzone, aby pozyskać gotycką cegłę. Aktualnie w budynku poklasztornym mieści się oddział Biblioteki Uniwersyteckiej, a obiekt posiada status zabytku (nr rej. 35 z 26.10.1961).

Architektura i wyposażenie

Kościół Najświętszej Marii Panny na Piasku charakteryzuje się niezwykle interesującą architekturą, która nawiązuje do stylu gotyku redukcyjnego. Jego forma jest zwarta i masywna, co nadaje mu monumentality. Jako budowla wzniesiona z cegły, stanowi halę z dwiema wieżami usytuowanymi w elewacji zachodniej; jednak ukończono jedynie wieżę południową, a północna nie osiąga nawet poziomu murów naw.

Wnętrze kościoła jest przestrzenne, a prezbiterium nie jest wyodrębnione od nawy centralnej, które pierwotnie było oddzielone kamiennym lektorium. Od strony wschodniej znajduje się ono w formie czworobocznej, a nawy boczne, które są zamknięte w sposób trójboczny, sięgają zakończenia prezbiterium. Wnętrze kościoła zdobią sklepienia, które powstały w wyniku adaptacji systemu wiązanego. Nad nawą główną, wliczając prezbiterium oraz przęsło międzywieżowe, wykonano gwiaździste sklepienia, a pomiędzy wieżami zastosowano sklepienie krzyżowo-żebrowe. Nawy boczne natomiast nakryte są sklepieniami trójdzielnymi o dziewięciu tarczach w każdym przęśle.

Dzięki takiemu umiejscowieniu, elewacja północna zyskuje gęsty rytm przypór, występujących dwa razy częściej niż filary nawy głównej. Elewacja zachodnia jest z kolei zupełnie płaska, bez wyraźnych skarp, a szczyt jest całkowicie nieobecny. Dekoracje ograniczają się głównie do płaskorzeźbionego portalu, który jest ozdobiony wimpergą. Cała budowla zajmuje przestrzeń o długości 78 m, szerokości 25 m oraz wysokości wnętrza wynoszącej 23,8 m. Do nawy południowej przylega czteroprzęsłowa zakrystia, którą można znaleźć w jej wschodniej części.

Trzy nawy kościoła pokryte są wspólnym dwuspadowym dachem. Na początku konstrukcji dachy były równoległe i osobne dla naw, z kamiennymi gzymsami między nimi, co zostało potwierdzone w czasie renowacji sprzed II wojny światowej. Całkowita wysokość kościoła do kalenicy osiąga 41 m, zaś wieże wieńczą daszki namiotowe.

Niestety, przeważająca część wyposażenia kościoła z przeszłości uległa zniszczeniu w wyniku działań wojennych w 1945 roku. Z bogatej niegdyś dekoracji malarskiej pozostały jedynie nieliczne fragmenty. Już w 1666 roku zdemontowane zostały witraże osadzone w kamiennych maswerkach, a obecne witraże powstały dopiero w okresie powojennej odbudowy.

W przyziemiu wieży znajduje się również bogato zdobiona chrzcielnica, wykonana z kamienia i datowana na lata 1464–1472. Do architektonicznych detali wnętrza zaliczyć można rzeźbione konsole, które podtrzymują sklepienia, a poniżej nich znajdują się pełnopostaciowe przedstawienia aniołów i proroków, osłonięte baldachimami. Z pierwotnej romańskiej budowli pozostały jedynie nieliczne spolia, w tym cenny tympanon fundacyjny z umiejscowieniem nad wejściem do zakrystii, który jest istotnym źródłem ikonograficznym.

Wnętrze kościoła wzbogacają liczne drewniane ołtarze pochodzące z zniszczonych kościołów w Śląsku. Można znaleźć także barokowy obraz Matki Boskiej Zwycięskiej, który przybył po II wojnie światowej z Mariampola k. Stanisławowa na Podolu; został ukoronowany w 1989 roku.

W kaplicy przyziemia zachodniego skrzydła budynku poklasztornego, do której wejście znajduje się z południowej nawy kościoła, umieszczona jest ruchoma szopka, która przyciąga uwagę turystów, zwłaszcza dzieci, przez cały rok. Warto także wspomnieć, że brat Roger z Taizé prowadził modlitwy w kościele NMP na Piasku w 1991 roku, co zostało upamiętnione przez odsłoniętą 23 sierpnia 2005 roku tablicę, wmurowaną w elewację.

---

Oceń: Kościół Najświętszej Marii Panny na Piasku we Wrocławiu

---