Kolegiata Świętego Krzyża i św. Bartłomieja we Wrocławiu

---

Historia

Kolegiata Świętego Krzyża i św. Bartłomieja w Wrocławiu została założona przez księcia Henryka Probusa w wyniku wyrazistego gestu, po zakończeniu jego długofalowego konfliktu z biskupem Tomaszem II. Ten znaczący akt pojednania miał miejsce w 1287 roku, a oba rywalizujące strony postanowiły ufundować świątynie, symbolizujące zawarcie zgody. Henryk Probus, w pobliżu swojego zamku, oraz biskup Tomasz, z myślą o własnym patronie w Raciborzu, wzięli na siebie zaszczyt tej inicjatywy.

Dokument erekcyjny z 11 stycznia 1288 roku nadał szczególną rangę fundacji, ukazując jej znaczenie nie tylko jako miejsca kultu, ale także jako monumentu dla rodziny księcia. Henryk wyraził wolę, aby kolegiata stała się lokalnym miejscem jego wiecznego spoczynku, aż do momentu, gdy zrealizowana zostanie jego wizja klasztoru cysterek. Niestety, nie zdążył zrealizować swoich planów, gdyż w 1290 roku zmarł, a jego żona, Matylda brandenburska, wróciła do ojczyzny. W 1292 roku zmarł także biskup Tomasz.

Budowlę zaprojektował najprawdopodobniej mistrz Wiland, który był związany z dworem książęcym. Proces budowy kolejno obejmował różne etapy, inicjując powstanie prezbiterium między 1288 a 1295 rokiem. Później, między 1320 a 1350 rokiem, pod kierunkiem biskupa Nankera zbudowano nawy i transept, które były zgodne z nieco innymi koncepcjami architektonicznymi. Fundator kolegiaty, książe Henryk, został pochowany w nieukończonym prezbiterium, a jego pomnik nagrobny z 1300 roku znajdował się w Muzeum Narodowym we Wrocławiu.

W kontekście działalności związanej z tym obiema świątyniami, w latach 1503–1538 kanonikiem był Mikołaj Kopernik, a zm. w 1596 roku Andrzej Bogurski zapisał, że kazania w języku polskim powinny mieć miejsce w kościele zawsze. Fascynująco, nabożeństwa w tym języku odbywały się tu aż do roku 1919. Dolny kościół pod wezwaniem św. Bartłomieja przeszedł przez liczne zawirowania historyczne, wykorzystywany był jako stajnia, magazyn, a także schronienie dla okolicznych mieszkańców w czasach najazdu wojsk szwedzko-brandenburskich w latach 1632-1634, stacjonujących na Ostrowie Tumskim.

Renowacje wnętrza miały miejsce w latach 1672 i 1723, w ich wyniku wnętrze nabrało barokowego stylu, wprowadzając nowe ołtarze oraz emporę organową. Na placu Kościelnym w latach 1730-1732 zrealizowano barokowy pomnik św. Jana Nepomucena, stworzony przez rzeźbiarza Jana Jerzego Urbańskiego na podstawie projektu K. Tauscha. Zgromadzenie kanoników zostało rozwiązane w 1810 roku, co otworzyło pewną erę zmian w górnej części kościoła, której wnętrza zaczęły nabierać neogotyckiego charakteru do końca XIX wieku. W wyniku II wojny światowej kolegiata uległa znacznym zniszczeniom.

W ciągu trzech lat po wojnie rozpoczęto prace renowacyjne, które miały za zadanie zabezpieczenie kościoła przed dalszymi uszkodzeniami. Z racji priorytetu, jakim była odbudowa katedry wrocławskiej, prace nad kolegiatą zakończono w 1949 roku, a świątynia oczekiwała na dalsze prace przez następne sześć lat. W 1955 roku zrodził się pomysł adaptacji górnego kościoła na funkcję muzealną, wypływający z inicjatywy ks. Kazimierza Lagosza.

W projekcie wzięli udział znakomici fachowcy związani z Wrocławiem, tak jak Emil Kaliski, Olgierd Czerner, Józef Gębczak, Marcin Bukowski, oraz Marian Morelowski. Po przeprowadzeniu niezbędnych prac remontowych, kế prace mające na celu przywrócenie świątyni był it zaria zabezpieczenia przed barokiem utożsamianym z Niemcami. Ostatecznie jednak, mimo wcześniejszych prób pozyskania cennych dzieł dla świątyni, wysiłki ks. Lagosza zakończyły się niepowodzeniem, a jego rezygnacja z pozycji nastąpiła na początku grudnia 1956 roku. Dolny kościół był używany przez wrocławskich Niemców do 1956 roku, a następnie przez parafię greckokatolicką aż do 1997 roku, kiedy to reaktywowano kapitułę kolegiacką.

Architektura

Kolegiata Świętego Krzyża i św. Bartłomieja we Wrocławiu to imponujący dwukondygnacyjny ceglany kościół halowy, który wyróżnia się nie tylko swoją wysokością, ale również unikalnym układem wnętrza. Posiada on dolny kościół św. Bartłomieja oraz górny, właściwy Świętego Krzyża, które niemal w całości powtarzają rzut kościoła.

W rzucie poziomym budowla ma formę krzyża łacińskiego. Prezbiterium, czteroprzęsłowe i wydłużone, kończy się trójbocznym obejściem, co jest także cechą transeptu o tej samej rozpiętości sklepień. Kościół składa się z trzech naw, tworzących halę, przy czym dolna kondygnacja charakteryzuje się sklepieniami krzyżowo-żebrowymi. W później ukończonej górnej kondygnacji zdecydowano się na rezygnację z co drugiego filara, co umożliwiło wprowadzenie w nawie środkowej sklepienia o polach podwójnej długości, a w nawach bocznych zastosowano sklepienia trójdzielne.

Kościół ma imponujące wymiary: długość wynosi 66 m, szerokość 44 m, a wysokość naw osiąga 19 m. Dwie wieże, usytuowane w narożach między halą a transeptem, z czego tylko południowa wieża została w pełni ukończona, mają iglicę o wysokości 69 m i są pokryte blachą miedzianą. Ich budowa datuje się na około 1484 rok.

Ciekawym rozwiązaniem architektonicznym jest także dach; nawa środkowa ma wysoki dach podłużny wspólny z prezbiterium, podczas gdy nawy boczne wyróżniają się poprzecznymi daszkami szczytowymi. To architektoniczne podejście, w połączeniu z wysokimi skarpami i wąskimi oknami, doskonale podkreśla wertykalny rytm budowli. Podobny układ zadaszenia naw bocznych można zaobserwować w kościele Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Chełmnie.

Na elewacji południowej kościoła jeden ze szczytów ozdobiony jest miedzianym orłem heraldycznym. Jednakże brakuje mu półksiężyca na piersi, co uniemożliwia identyfikację z herbem fundatora. Ornament ten najprawdopodobniej pochodzi z około 1600 roku.

Organy i dzwon

Wnętrze górnego kościoła zachwyca tympononem fundacyjnym, gdzie przedstawiona jest Trójca Święta w typie Tronu Łaski, adorowana przez Henryka Probusa oraz jego małżonkę Matyldę. Tympanon został umieszczony około 1350 roku, w czasie ukończenia budowy tej wspaniałej świątyni. Jako wzór ideowy posłużyła tu soteriologia św. Pawła, według której główną rolę w dziele zbawienia odgrywa Bóg Ojciec, który ustanawia plan pojednania działając przez Syna. Klęczące postacie symbolizują nastrój pokuty oraz wyrażają potrzebę pomocy, będąc jednocześnie przejawem szacunku, wdzięczności i adoracji.

Ołtarz główny, znany jako Ołtarz „Zaśnięcia Panny Marii”, pełni centralną funkcję w kościele, podczas gdy bocznym ołtarzem jest pentaptyk z Przecławia. W południowej części transeptu można dostrzec nagrobek kanonika Stanisława Sauera, który datowany jest na rok 1535 i stanowi jeden z wczesnych przykładów renesansu na Śląsku.

Przechodząc do organów, można zauważyć, że ich konstrukcja została zrealizowana przez firmę Remigiusza Cynara z Wrocławia w 2001 roku. Organy Kolegiaty Świętego Krzyża dysponują 48 głosami, które są rozdzielone pomiędzy trzy sekcje manuałów oraz pedał. Szafa organowa jest współczesna, a wiatrownice są stożkowe. Traktura gry oraz rejestrów działają na zasadzie elektro-pneumatycznej.

W celu zapoznania się z dyspozycją instrumentu, można odnieść się do poniższej tabeli:

Manuał I	Manuał II	Manuał III	Pedał
_	ekspresyjny	_	_
1. Burdon 16′ *	1. Fl. łagodny 16′ *	1. Gedakt 16′	1. Pryncypał 16′
2. Pryncypał 8′	2. Pryncypał 8′	2. Fl. kryty 8′	2. Subbas 16′
3. Holflet 8′	3. Gamba 8′	3. Fl. violowy 8′	3. Oktawa 8′
4. Gemshorn 8′	4. Salicet 8′	4. Kwintadena 8′	4. Fletbas 8′
5. Oktawa 4′	5. Vox coel 8′	5. Pryncypał 4′	5. Chorałbas 4′
6. Fl. otwarty 4′	6. Fl. łączony 8′	6. Fl. rurkowy 4′	6. Róg nocny 2′
7. Kwinta 2 2/3′	7. Pryncypał 4′	7. Sesquialt 2x	7. Mikstura 4x
8. Superokt 2′	8. Fl. otw. 4′	8. Oktawa 2′	8. Puzon 16′
9. Kornet 1-3x	9. Nasard 2 2/3′	9. Kwinta 1 1/3′	9. Trompet 8′
10. Mikstura 4x	10. Fl. leśny 2′	10. Oktawka 1′	I-P
11. Cymbał 3x	11. Tercja 1 3/5′	11. Scharff 3x	II-P
12. Trompet 8′	12. Róg nocny 1′	12. Vox humana 8′	III-P
II-I	13. Mikstura 4x	_	_
III-I	14. Dulcjan 16′	_	_
III-I sub	15. Obój 8′	_	_
I super	III-II	_

Na wieży kościelnej znajduje się jeden dzwon, który został odlany w 1769 roku przez Johanna George Kriegera we Wrocławiu. Dzwon ten waży około 1400 kg i wydaje ton dis’. Jego bogate zdobienia nadają mu wyjątkowy charakter, a na górnej krawędzi można odnaleźć napis: Johann George Krieger Me Fudit Breslau. Poniżej umieszczony jest kolejny napis: Friederico Borussorum Rege Feliciter Gubernator. Pośrodku płaszcza dzwonu dostrzegamy płaskorzeźbę św. Bartłomieja, a po obu stronach znajduje się napis dedykacyjny: Sup [sic!] Patrocinio S: Bartholomaei Apostoli.

---

Oceń: Kolegiata Świętego Krzyża i św. Bartłomieja we Wrocławiu

---