Plac Kościelny we Wrocławiu

---

Historia

W drugiej połowie XIII wieku miała miejsce istotna zmiana urbanistyczna w rejonie współczesnego placu, kiedy to wytyczono ulicę Katedralną, co wiązało się z przekazaniem prawie całej zachodniej części Ostrowa Tumskiego Kapitule Świętokrzyskiej, która została formalnie założona 11 stycznia 1288 roku. W tym samym czasie powstały dwa osobne kolegia mansjonarzy związane z kościołami: górnym pod wezwaniem św. Krzyża oraz dolnym pod wezwaniem św. Bartłomieja. Kapituła Świętokrzyska zaczęła uznawać zwierzchnictwo biskupa dopiero w 1376 roku, w momencie gdy stała się kolegiatą katedralną, po wcześniejszej konkurencji z drugą kapitułą.

Warto zauważyć, że Kościół św. Krzyża i św. Bartłomieja został ufundowany przez księcia Henryka IV Probusa, a jego budowa miała miejsce w latach 1288-1400. Plac, o którym mowa, wyróżniał się w tym czasie intensywną zabudową, co było wynikiem braku dostępnych terenów. Kapituła była zmuszona w 1376 roku do wyburzenia części istniejących budynków, aby zapewnić komunikację zarówno z zamkiem, jak i z brzegiem rzeki Odry.

Na przestrzeni lat, obszar placu przeszedł szereg przekształceń, w tym budowę murów oraz innych budynków uzupełniających kolegiatę. W szczególności wybudowano po północnej stronie wikarię oraz mansjonarię, podczas gdy po stronie wschodniej powstała szkoła. Na południu natomiast był to wieżowy obiekt nawiązujący do siedziby prepozyta oraz dziekanatu katedralnego. Te budowle można określić jako świadectwo rywalizacji między kapitułą świętokrzyską a katedralną, ponieważ podobne konstrukcje znajdowały się przy ulicy Katedralnej, należące do kapituły katedralnej.

W XVIII wieku zbudowano w miejscu mansjonarii świętokrzyskiej Orphanotropheum. Po zburzeniu murów otaczających kolegiatę na początku tego wieku, plac zyskał na przestronności. Dzięki temu odkryto fasadę Orphanotropheum, a w latach 1730-1732 wzniesiono na placu pomnik św. Jana Nepomucena, usytuowany na południe od kościoła. W 1810 roku Kapituła Świętokrzyska została rozwiązana, a jej majątek przeszedł pod zarząd skarbu państwa. Wówczas kościół stał się filią dla katedry.

Przemiany architektoniczne placu miały miejsce także pod koniec XIX wieku, kiedy to powstał na wschód od kościoła budynek Instytutu Fizyki, a na północy wzniesiono trzy kamienice czynszowe. W latach 1885-1887 część zabudowy północnej została zburzona, co umożliwiło utworzenie ulicy św. Marcina prowadzącej w kierunku placu Bema.

Niestety, w wyniku walk toczących się pod koniec II wojny światowej, rejon placu doznał poważnych zniszczeń w 1945 roku. W kolejnych latach odbudowano jedynie południową część, natomiast północna pierzeja została całkowicie włączona do Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Wrocławskiego, co miało miejsce w 1960 roku. W wyniku tego zniszczona zabudowa, w tym Instytut Fizyki, została rozebrana. Z kolei w latach 2000-2002 na północno-wschodniej stronie placu powstał nowy budynek pensjonatu Jana Pawła II.

Nazwa

Plac Kościelny, znany dzisiaj pod swoją współczesną nazwą, przez długi czas był bezimienny. Do roku 1824 nie nosił żadnej konkretnej nazwy.

W 1824 roku nadano mu imię An der Kreuzkirche, co miało związek z jego bliskością do Kościoła Świętego Krzyża. Warto również zauważyć, że ówczesna ulica, znana teraz jako Świętokrzyska, była znana pod nazwą Kreuzstrasse.

Po zakończeniu II wojny światowej, plac zyskał swoją aktualną nazwę – Plac Kościelny, która jest używana do dnia dzisiejszego.

Zabudowa i zagospodarowanie

W sercu placu Kościelnego we Wrocławiu znajduje się istotny zabytek, którym jest Kościół Świętego Krzyża oraz św. Bartłomieja, obok którego stoi figura św. Jana Nepomucena. W zachodniej, południowej i wschodniej części wzrok przyciąga zachowana lub odbudowana zabudowa historyczna, co nadaje temu miejscu niezwykły urok.

Wielka część tej architektury służy celom związanym z usługami sakralnymi, a także spełnia potrzeby administracji kościelnej oraz mieszkalne. Warto zauważyć, że północno-wschodni narożnik placu zajmuje współczesny pensjonat Jana Pawła II, który harmonijnie wpisuje się w otoczenie. Z kolei północna część to obszar, na który rozciąga się ogrodzony teren Ogrodu Botanicznego, oferujący odrobinę zieleni w pobliżu historycznych zabytków.

Układ drogowy

W obrębie placu Kościelnego znajdują się gminne drogi o łącznej długości 264 metrów. W północnej części terenu otaczają one Kościół Świętego Krzyża oraz świętego Bartłomieja, natomiast w rejonie południowym, w bezpośrednim sąsiedztwie, stworzono miejsce dla pomnika św. Jana Nepomucena. **Ruch pieszy** jest tu głównie dominujący, ale dopuszcza się również dojazd specjalnych pojazdów do wspomnianego kościoła. Cała nawierzchnia w tym rejonie została starannie zaprojektowana, z zachowaniem tradycyjnych materiałów, jak kostka kamienna oraz klinkierowa, co nawiązuje do historycznego wyglądu zabytków.

Drogi, które prowadzą do placu, to:

• ulica Katedralna, będąca kluczową osią komunikacyjną oraz urbanistyczną Ostrowa Tumskiego, łączy Most Tumski z Placem Katedralnym. Ulica ta przebiega na południe od placu, tworząc jego granicę,
• ulica Świętego Marcina, która wybiega na północny zachód z narożnika znajdującego się w północno-zachodniej części placu,
• ulica Świętokrzyska, która prowadzi na północ z tego samego narożnika,
• ulica Kanonia, kierująca się na północ oraz następnie na wschód, również z narożnika północno-wschodniego,
• ulica Świętego Idziego, która w kierunku wschodnim zmierza dalej poza granice placu.

Ochrona i zabytki

Obszar, na którym znajduje się Plac Kościelny, cieszy się szczególną ochroną w ramach zespołu urbanistycznego Ostrowa Tumskiego oraz sąsiednich wysp: Piaskowej, Bielarskiej, Słodowej i Tumskiej. Zespół ten został wpisany do rejestru zabytków pod numerami: 195 z 15.02.1962 r. oraz A/678/213 z 12.05.1967 r. Warto podkreślić, że inną formą ochrony tego obszaru jest ustanowienie historycznego centrum miasta, które obejmuje szerszy zakres terytorialny niż wskazany zespół urbanistyczny, również jako pomnik historii. Dodatkowo, miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego umieszcza ten obszar w strefie ścisłej ochrony konserwatorskiej, co czyni go obszarem o najwyższych wartościach krajobrazowych. Ochronie podlega także oś widokowa, która przechodzi przez plac wzdłuż ulicy Katedralnej.

W obrębie placu wrocławskiego znajdują się następujące zabytki:

• Kolegiata Świętego Krzyża i św. Bartłomieja we Wrocławiu, klasyfikacja: rejestr zabytków, nr A/5256/44 z 25.01.1962,
• figura Świętego Jana Nepomucena, klasyfikacja: rejestr zabytków, nr 36 z 29.03.1949,
• dom parafialny, klasyfikacja: M.p.z.p., GEZ.

Dodatkowo, w najbliższym sąsiedztwie placu znajdują się następujące zabytki:

• Orphanotropheum, klasyfikacja: rejestr zabytków, nr 90 z 29.03.1949 oraz A/2891/46 z 25.01.1962,
• dom parafialny kościoła św. Krzyża, obecnie pełniący funkcję budynku mieszkalno-usługowego, klasyfikacja: rejestr zabytków, nr A/2901/51 z 25.01.1962,
• Ogród Botaniczny Uniwersytetu Wrocławskiego, klasyfikacja: rejestr zabytków, nr A/2374/2094 z 5.02.1974,
• kanonia kapituły świętokrzyskiej, klasyfikacja: rejestr zabytków, nr A/2892/50 z 25.01.1962,
• relikty części północnej Zamku Piastowskiego z domem zakonnym Zgromadzenia Sióstr Szkolnych De Notre Dame oraz z budynkiem szkolnym (Liceum św. Anny 1891), obecnie klasztor Zgromadzenia Sióstr Szkolnych De Notre Dame i Dom Gościnny, klasyfikacja: rejestr zabytków, nr rej.: 143 (?) z 4.11.1968 i A/5348/93 z 12.02.1962.

---

Oceń: Plac Kościelny we Wrocławiu

---