Ulica Kanonia we Wrocławiu

---

Historia

W historii obszaru, przez który przebiega ulica Kanonia, odzwierciedlają się losy katedry wrocławskiej, oraz otaczającej ją architektury, której początki sięgają aż roku 1000. Przeznaczenie tej przestrzeni związane było z wschodnim krańcem grodziska na Ostrowie Tumskim, gdzie wzdłuż rzeki znajdowały się fortyfikacje chroniące to miejsce.

Średniowieczna geneza ulicy jest widoczna do dziś, przy czym większe zmiany w aranżacji jej odcinków – południowego i równoleżnikowego – miały miejsce około 1632 roku. W południowej części ulicy, po stronie wschodniej, zlokalizowany był kościół Świętego Idziego, wybudowany w latach dwudziestych XIII wieku, tuż na północ od katedry. Zmiany architektoniczne odnotowano także od strony zachodniej, gdzie znajdowały się Dom Kapituły Katedralnej wraz z piwnicą świdnicką.

Równoległa część ulicy była niegdyś siedzibą zabudowy gospodarczej oraz domów niższego duchowieństwa, zarówno z kapituły katedralnej, jak i świętokrzyskiej. Na północnym skraju ulicy zabudowa nawiązywała do układu dawnych kurii kanonicznych, gdzie znajdowały się budynki drewniane i szkieletowe, a murowane domy mieszkalne ulokowane były w głębi działek.

W 1769 roku rozebrano jedną z posesji blisko dzisiejszej ulicy Kapitulnej, w jej miejsce powstała brama forteczna. Zarządzenie przekształcenia zabudowy miało miejsce w końcu XIX wieku, gdy większość wcześniejszych budynków została usunięta, a w ich miejsce zaczęto budować nowe obiekty. Warto zwrócić uwagę na kilka istotnych realizacji:

• 1870-1875: powstanie kamienicy oraz zespołu warsztatów C. Buhla (stolarstwo/malarstwo u Buhl&Pohs),
• 1888: w środkowej części zbudowano Muzeum Botaniczne,
• 1889: na zachodzie fieldu był Instytut Fizyki, którego resztki zniszczono po II wojnie światowej,
• 1896: Archiwum i Muzeum Diecezjalne zaprojektowane przez Josepha Ebersa.

Podczas oblężenia Wrocławia w 1945 roku, wiele z tych budynków doświadczyło poważnych uszkodzeń, co skutkowało ich rozbiórką po zakończeniu działań wojennych. Udało się jednak zachować budynek Muzeum Botanicznego w pierzei północnej. Zachodnia część ulicy nie została odbudowana, a jej teren został przeznaczony na rozszerzenie Ogrodu Botanicznego.

Na południowej pierzei natomiast powstały nowe budowle, które stylistycznie nawiązywały do XIX-wiecznej zabudowy Ostrowa Tumskiego. W latach 2002-2004 wzniesiono budynek Pensjonatu Jana Pawła II, ulokowany przy skrzyżowaniu z placem Kościelnym. W 2010 roku doszło do nielegalnej rozbiórki budynku przy ulicy Kanonia 9 z powodu jego złego stanu technicznego, a następnie odbudowano go w formie przypominającej pierwotny wygląd.

Nazwa

Historia ulicy jest bogata i zróżnicowana, ponieważ przez lata nosiła szereg różnych nazw. W swoim dziejowym rozwoju ulica była bezimienna aż do roku 1824, kiedy to otrzymała nazwę Kleine Domstrasse, która obowiązywała do 1900 roku. Kolejna nazwa, Göppertstrasse, funkcjonowała w latach 1888-1945. Warto zauważyć, że w encyklopedii Wrocławia autorstwa Harasimowicza pojawia się błąd, gdzie datę zmiany nazwy podano jako 1900 roku, co jest niezgodne z rzeczywistością.

Od 1945 roku ulica przyjęła obecną nazwę Kanonia. Pierwsza z nazw, Kleine Domstrasse, miała na celu upamiętnienie znajdującej się w tym miejscu katedry, co również wiązało się z nazwami pokrewnymi związanymi z tym rejsem, takimi jak plac Katedralny, Domplatz, a także inne notable miejsca w Roku Tumskim, takie jak Most Tumski, znany również jako Dombrücke. Nazwa dotyczyła wszystkich ulic leżących na północ od ulicy Katedralnej i placu Katedralnego, aż po tereny obecnego Ogrodu Botanicznego.

W roku 1900 zdecydowano o wydzieleniu z ul. Kleine Domstrasse dwóch nowych ulic, którym nadano obecne nazwy: ulica Kapitulna i ulica Kanonia. Tradycyjną nazwę, Kleine Domstrasse, zachowano dla współczesnej ulicy Świętego Idziego, prowadzącej od placu Kościelnego do ulicy Kapitulnej.

Natomiast nazwa Göppertstrasse upamiętniała botanika Heinricha Roberta Göpperta, który przyszedł na świat 25 sierpnia 1800 roku w Szprotawie, a zmarł 18 maja 1884 roku we Wrocławiu. Był dyrektorem ogrodu botanicznego w Wrocławiu w latach 1852-1884 i uznawany jest za jednego z twórców owego ogrodu.

Obecna nazwa ulicy Kanonia została nadana w wyniku decyzji Zarządu Miejskiego Wrocławia po zakończeniu II wojny światowej. Choć nazwa może sugerować związek z kurią kanoniczną, nie ma bezpośrednich odniesień do zabudowy znajdującej się w tym rejonie, ponieważ przy ulicy nigdy nie istniały kurii kanoniczne, a zabudowa ta była przeznaczona do wspólnych potrzeb kapituł. Przy okazji warto wspomnieć, że nazwa została oficjalnie ustalona na podstawie okólnika nr 94 z dnia 20 grudnia 1945 roku, który dotyczył dalszych zmian nazw ulic we Wrocławiu.

Układ drogowy

Ulica Kanonia, mimo swojego stosunkowo krótkiego przebiegu, bo zaledwie 265 metrów, ma dość złożony i nieregularny układ. Rozpoczyna się przy placu Kościelnym, skąd kieruje się najpierw na północ, by następnie zmieniać kierunki na wschodni, a potem na południowy. W trakcie swojego biegu, droga ta w sposób nieregularny przekształca swoje kierunki, łącząc się ze zabudowaniami znajdującymi się wokół, aż do połączenia z placem Katedralnym.

W kontekście połączeń komunikacyjnych, warto wspomnieć o kilku kluczowych punktach, które bezpośrednio łączą się z ulicą Kanonia:

• Plac Kościelny,
• Ulica Kapitulna,
• Plac Świętego Jana Chrzciciela,
• Plac Katedralny.

Obecnie zarówno ulica Kanonia, jak i jej sąsiednie ciągi komunikacyjne, zostały przeznaczone głównie dla ruchu pieszego. Dopuszczono jedynie dojazd do obiektów użytkownikom, a także pojazdom specjalnym oraz dostawczym, co przyczynia się do zwiększenia komfortu mieszkańców i turystów w tej malowniczej części Wrocławia.

Zabudowa i zagospodarowanie

Na początku ulicy Kanonia znajduje się kościół Świętego Krzyża i Świętego Bartłomieja, który ulokowany jest tuż przy placu Kościelnym. Zachodnia strona ulicy jest ograniczona przez ogrodzenie Ogrodu Botanicznego, natomiast po stronie wschodniej możemy zobaczyć Pensjonat Jana Pawła II. W momencie, gdy ulica zmienia kierunek na wschodni, po północnej stronie kontynuowany jest teren ogrodu, a na południu znajduje się wspomniany wcześniej pensjonat.

W okolicy skrzyżowania z ulicą Kapitulną, północna pierzeja wykształca budynek dawnego Muzeum Botanicznego, który obecnie jest siedzibą administracyjną Instytutu Botaniki Uniwersytetu Wrocławskiego. Na południu leży budynek, który przylega do dawnej kanonii dziekańskiej katedry, gdzie obecnie funkcjonuje Dom Generalny Zgromadzenia Sióstr Bożego Serca Jezusa, zlokalizowany przy ulicy Kapitulnej 4.

Po stronie północnej, za skrzyżowaniem, wciąż rozciąga się obszar ogrodu. Na południu od niego z kolei zlokalizowany jest budynek pod numerem 9, a także budynek obok, pod numerem 11, który pełni funkcje parafialne. Po stronie wschodniej zauważamy dawną Bibliotekę Kapitulną, która obecnie służy jako Biblioteka, Archiwum oraz Muzeum Archidiecezjalne. Tuż za tą lokalizacją znajduje się plac Świętego Jana Chrzciciela.

Na samym końcu ulicy, w zachodniej części, umieszczony jest kościół św. Idziego oraz dom kapituły katedralnej, oba te obiekty znajdują się przy placu Katedralnym. Przed końcem ulicy, pomiędzy wspomnianymi budynkami, wznosi się arkada znana jako „Brama Kluskowa” (lub „Kluszczana” – w języku niemieckim Klösseltor), której nazwa wywodzi się z detalu architektonicznego zdobiącego ten łuk, będącego prawdopodobnie motywem roślinnym. Z legendy interpretowane jest to jako kluska śląska. Oś widokowa z ulicy kończy się na majestatycznym budynku katedry.

Ochrona i zabytki

Ulica Kanonia w Wrocławiu to miejsce o wyjątkowej wartości historycznej i kulturowej. Obszar, na którym się znajduje, jest objęty ochroną jako część zabytkowego zespołu urbanistycznego Ostrowa Tumskiego, w tym wysp: Piaskowej, Bielarskiej, Słodowej i Tumskiej. Został on wpisany do rejestru zabytków pod nr rej.: 195 z 15.02.1962 r. oraz A/678/213 z 12.05.1967 r. W celu ochrony tego miejsca ustanowiono również historyczne centrum miasta, które obejmuje szerszy obszar niż wymieniony wyżej zespół urbanistyczny i uznaje go za pomnik historii. Dodatkowo, miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego klasyfikuje ten teren jako strefę ścisłej ochrony konserwatorskiej, co oznacza, że ma on najwyższe wartości krajobrazowe oraz reprezentacyjne.

Wrocław jako miasto, z pełnym zrozumieniem jego historycznego charakteru, włączyło ten obszar do Parku Kulturowego „Stare Miasto”. Jego celem jest ochrona krajobrazu kulturowego oraz odpowiednie kształtowanie i zachowanie charakterystycznego wyglądu najstarszej części miasta. W obrębie ulicy obowiązkowe jest stosowanie kostki kamiennej lub klinkierowej do budowy nawierzchni, aby nawiązywać do historycznych rozwiązań.

W sąsiedztwie ulicy Kanonia znajduje się wiele zabytków, które wpisują się w szerszy kontekst kulturowy tego miejsca oraz potwierdzają jego historyczne znaczenie:

Nr	Obiekt	Powstanie	Nr Rej.	Foto
Plac Kościelny
1	Kolegiata św. Krzyża, obecnie kościół św. Krzyża (górny) oraz św. Bartłomieja (dolny) otwierająca widok na południe	1288, około 1320 – około 1385, 1484 (hełm wieży), XVII, I poł. XVIII, 1809, XIX oraz lata 20. XX (wnętrza); odbudowa w latach 1946-1950, 1956-1957 (XII-XIV w.)	7 z 26.11.1947 oraz A/5256/44 z dnia 25.01.1962	_
Ulica Kanonia
n.d.	Ogród Botaniczny Uniwersytetu Wrocławskiego początkowo od strony zachodniej, później północnej ulicy	założony w 1811 r., projekt z 1857 r., lata 1883-1886, 1914 r., lata 1926-1928, 1929 r., odbudowa w 1948 r. (1811 r.)	nr A/2374/2094 z 5.02.1974	_
6/8	Muzeum Botaniczne, obecnie budynek administracyjny Instytutu Botaniki Uniwersytetu Wrocławskiego północna pierzeja ulicy	1888 r. (1886 r.)	A/1399/530/Wm z dnia 22.12.1993	_
9	budynek południowa pierzeja budynek przed nielegalnym wyburzeniem	_	ochrona w mpzp	_
11	kanonia, obecnie budynek parafialny południowa pierzeja ulicy	około 1820 r., odbudowa w 1977 r.	ewidencja gminna	_
12-14	budynek dawnej Biblioteki Kapitulnej, obecnie Biblioteka, Archiwum i Muzeum Archidiecezjalne północna pierzeja ulicy	1896 r., 1903 r. (lata 1894-1895)	A/5851 z 29.11.2012	_
Plac Katedralny
17	dom kapituły katedralnej (miejsce obrad, skryptorium, biblioteka, archiwum), obecnie Muzeum i Archiwum Archidiecezjalne zachodnia pierzeja ulicy	lata 1519-1520, około 1527 r., przebudowa w 1894 r., po 1945 r. (XV/XVI)	92 z 29.03.1949 oraz 49 z 25.01.1962	_
n.d.	Kościół św. Idziego południowo-wschodnia pierzeja ulicy	przed 1228 r. (?), początek XVI w., 1603 r., 1633 r., 1759 r., odbudowa w latach 1952-1953, lata 1969-1970 (1 poł. XIII, po 1953)	A/1301/28 z 26.11.1947 oraz z 25.10.1961	_
n.d.	Archikatedra św. Jana Chrzciciela zamyka oś widokową na południe	wzmiankowana około 1000 r., lata 1149-1198, lata 1244-1272, XIV w., 1416 r., 1580 r., odbudowa w latach 1669-1671, przebudowa w latach 1671-1732, lata 1873-1875, początek XX w., zniszczona w 1945 r., odbudowa w latach 1946-1951 (XIII-XIX w., po 1945)	A/5352/2 z 25.11.1947 oraz 42 z 26.10.1961	_

Oprócz wyżej wymienionych form ochrony, szczególną uwagę zwraca się na kształtowanie posesji przy ulicy. Ogród przy Bibliotece, Archiwum i Muzeum Archidiecezjalnym jest objęty szczególną ochroną, której celem jest zachowanie jego kompozycji, wzniesienia oraz zainstalowanych tam rzeźb. Dodatkowo, podjęto działania, by utrzymać historyczne detale architektoniczne oraz zieleń wysoką, przy jednoczesnym nakazie odpowiedniego formowania ogrodzenia, które ma harmonizować z urbanistyką okolicy.

Na terenie posesji oraz w jej bliskim sąsiedztwie znajdują się także obiekty o szczególnym znaczeniu, które są wskazane do ochrony. Należą do nich:

• Kanonia 12/14, Biblioteka, Archiwum i Muzeum Archidiecezjalne: rzeźba Najświętszej Marii Panny z dzieciątkiem,
• Kanonia 12/14, Biblioteka, Archiwum i Muzeum Archidiecezjalne: rzeźba Najświętszej Marii Panny znajdująca się na sztucznym pagórku.

---

Oceń: Ulica Kanonia we Wrocławiu

---