Piaskowy Stopień Wodny

---

Elementy stopnia

Stopień wodny, który omawiamy, tworzy różnorodny zestaw konstrukcji hydrotechnicznych, które łączą w sobie funkcje praktyczne oraz estetyczne. Jego integralne części, budynki i obiekty pomocnicze, odgrywają kluczową rolę w jego funkcjonowaniu. Warto zauważyć, że niektóre z tych elementów zostały usunięte, a inne przetrwały jedynie w fragmentach. Podstawowe elementy tego stopnia obejmują:

• przęsło zachodnie Jazu św. Macieja,
• przęsła wschodnie Jazu św. Macieja,
• Śluza Piaskowa,
• Młyn Maria,
• Upust powodziowy Klary,
• rynny robocze Młynów Klary,
• Jaz św. Klary.

Oprócz tych kluczowych obiektów piętrzących, do dziś zachowały się różnorodne konstrukcje powiązane z poszczególnymi elementami. Choć wiele z nich zostało poddanych znacznym przebudowom, nadal można je podziwiać. Wśród nich warto wymienić:

• Most św. Klary,
• Most św. Macieja,
• Kładka nad Śluzą Piaskową,
• szopa na Wyspie Daliowej.

Wśród zachowanych budynków, szczególne znaczenie ma Młyn Maria, który jest w pewnym stopniu zintegrowany z kanałem wodnym, co podkreśla zarówno jego funkcjonalność, jak i historyczne znaczenie dla całego systemu hydrotechnicznego.

Historia

Obecny kształt Piaskowego Stopnia Wodnego to efekt wielu realizowanych w czasie inwestycji, które poszerzyły i zmieniły zakres działania tej konstrukcji. Przypuszczenia mówią, że już w X wieku, po założeniu grodu, rozpoczęto prace nad pierwszymi obiektami piętrzącymi wodę. W kolejnych wiekach budowle te ewoluowały, utworzone dla energetycznego wykorzystania rzeki, w tym powstanie młynów wodnych w XIII wieku oraz systemów ujęć wody dla potrzeb miejskich.

W okresie XVIII, XIX i na początku XX wieku miały miejsce kolejne obszerne inwestycje hydrotechniczne, które doprowadziły do powstania elementów architektonicznych, z których niektóre przetrwały do dziś. W końcu XIX wieku oraz w XX wieku zaobserwowano spadek znaczenia tego szlaku wodnego dla transportu. Było to efektem budowy Drogi Wielkiej Żeglugi przez Starą Odrę oraz Kanał Miejski, a później Głównej Drogi Wodnej biegnącej przez Kanał Żeglugowy i Kanał Różanka. Z biegiem czasu często dochodziło do likwidacji lub zniszczenia wielu elementów związanych z tymi konstrukcjami, w tym młynów i punktów ujęć wody.

Rok	Obiekt	Wydarzenie, rodzaj robót
1267	Młyn Maria i Feniks	Wzmianka w dokumentach historycznych
1268	Młyn Arnold – Młyn św. Klary	Wzmianka w dokumentach historycznych
1304	Młyn św. Klary II	Wzmianka w dokumentach historycznych
1545	Śluza komorowa	Między wyspą Tamka a Starym miastem (prawdopodobnie)
1700–1799	Jaz św. Macieja	Jaz faszynowo-palowy z zastawką
1792	Śluza Piaskowa	Budowa śluzy drewnianej
1820	Śluza Piaskowa	Budowa śluzy murowanej
1838	Upust powodziowy Klary	Budowa (przebudowa na konstrukcję murowaną)
1872	Śluza Piaskowa	Początek modernizacji śluzy
1876	Jaz św. Macieja	Budowa przęsła w Kanale Jazu Macieja
1882	Śluza Piaskowa	Koniec modernizacji śluzy
1900	Jaz św. Macieja	Budowa przęseł na Odrze Południowej
1959	Stopień wodny	Ograniczenie piętrzenia do 0,2 m w wyniku zwiększenia piętrzenia na stopniu Mieszczańskim
1960	Jaz św. Macieja – przęsło południowe	Demontaż jazu kozłowo-iglicowego
2009	Śródmiejski Węzeł Wodny	Udostępnienie dla żeglugi

Nazewnictwo

W Polsce, w okresie powojennym, kształtowały się specyficzne określenia związane z obiektami stopni wodnych, a także z towarzyszącymi im kanałami wodnymi. Dla każdej śluzy przyjmowana jest nazwa zgodna z nazwą stopnia wodnego, tak jak w przypadku Śluzy Piaskowej. Warto zaznaczyć, że istniejące obecnie obiekty stopnia wodnego, które powstały w czasach, gdy Wrocław był częścią Niemiec, nosiły również wcześniejsze niemieckie nazwy.

Obecna nazwa	Alternatywna nazwa	Nazwa w języku niemieckim
Jaz św. Macieja	Jaz na Tamce	Matthias Wehr
Śluza Piaskowa	–	–
Młyn Maria	–	Marien Mühle
Upust powodziowy Klary	–	Hinterbleiche
Młyny Świętej Klary	–	Claren Mühle
Jaz św. Klary	–	Claren Wehr

Lokalizacja stopnia

Stopień ten, znany jako Piaskowy Stopień Wodny, obejmuje kompleks budowli piętrzących, które znajdują się w dwóch ramionach rzeki Odry. Te ramiona przepływają przez centralną część miasta, nazywane odpowiednio Odrą Południową i Odrą Północną. Oprócz tych głównych ramion, istnieje również wiele mniejszych dopływów i kanałów, które razem tworzą tak zwany Śródmiejski Węzeł Wodny.

Węzeł ten można podzielić na dwa główne obszary:

• Śródmiejski Węzeł Górny, który obejmuje ramiona oraz kanały: Odra Północna, Odra Południowa, Upust Klary, Upust powodziowy Klary, Kanał Młyna Maria, Kanał Jazu Macieja. W obrębie tego węzła znajdują się również niewielkie wyspy takie jak: Tamka, Wyspa Piasek, Wyspa Daliowa, Wyspa Słodowa, Wyspa Bielarska, Wyspa Młyńska.
• Śródmiejski Węzeł Dolny, który obejmuje oba ramiona rzeki oraz krótkie przekopy, opływające wyspę Kępa Mieszczańska. W wczesnym biegu ramion znajduje się Mieszczański Stopień Wodny.

Cały kompleks jest przecięty przez Śródmiejski Węzeł Wodny – Górny, który rozciąga się pomiędzy Starym Miastem – Ulicą Grodzką (zdemontowany przęsło lewego, południowego przyczółka Jazu św. Macieja) a osiedlem Nadodrze – Ulicą Drobnera (prawy, północny przyczółek Jazu św. Klary), co skutkuje przegradzaniem Odrę śródmiejską.

Element stopnia	Km biegu	Kierunek	Brzeg	Przyczółek, ramię kanał	Elementy pomocnicze, towarzyszące
Jaz św. Klary	0,8 km Odry Północnej	północny	prawy	Nadodrze	_
		Odra Północna
		południowy	lewy	Wyspa Bielarska
Rynny robocze Młynów Świętej Klary	_	północny	prawy		Most św. Klary
		Upust Klary
		południowy	lewy	Wyspa Słodowa
Kanał wodny	_	północno-zachodni	prawy		Most Słodowy
		Upust powodziowy Klary
		południowo-wschodni	lewy	Wyspa Młyńska
Rynny robocze Młyna Maria	_	północny	prawy		Młyn Maria
		Kanał Młyna Maria
		południowy	lewy	Wyspa Piasek
Śluza Piaskowa	_	północno-wschodni	prawy		Kładka nad Śluzą Piaskową szopa techniczna
		Przekop Śluzy Piaskowej
		południowo-zachodni	lewy	Wyspa Daliowa
Przęsło prawe Jazu św. Macieja	252,0 km Odry	wschodni	prawy		_
		Odra Południowa
		zachodni	lewy	Filar środkowy jazu
Przęsło lewe Jazu św. Macieja	252,0 km Odry	wschodni	prawy		Kładka jazowa
		Odra Południowa
		zachodni	lewy	Tamka
Zdemontowane przęsło Jazu św. Macieja	_	wschodni	prawy		Most św. Macieja
		Kanał Jazu Macieja
		zachodni	lewy	Stare Miasto

Miejsce w układzie funkcjonalnym

Wrocław, usytuowany na skanalizowanym odcinku rzeki Odry, ma kluczowe miejsce w systemie hydrotechnicznym, a Piaskowy Stopień Wodny jest jednym z istotnych elementów tego układu. Ten stopień, jak część szerszego ciągu, ma za zadanie utrzymanie odpowiedniego poziomu wody na rzece. Przed nim znajduje się Stopień Wodny Opatowice, a równie ważnym elementem w kontekście funkcjonalnym jest Stara Odra, gdzie równolegle z Piaskowym Stopniem usytuowany jest Stopień Wodny Szczytniki. W dalszym biegu rzeki natomiast znajduje się Mieszczański Stopień Wodny.

Choć Piaskowy Stopień Wodny obejmuje w swoim składzie również śluzę komorową, to warto zaznaczyć, że szlak wodny, którym ona prowadzi, nie kwalifikuje się jako droga wodna zgodnie z określonymi przepisami prawa. Nie znajduje się bowiem w wykazie śródlądowych dróg wodnych, który został zatwierdzony w rozporządzeniu Rady Ministrów. Z kolei, śródmiejskie szlaki żeglugowe zostały udostępnione do użytku przez Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej we Wrocławiu.

Z uwagi na fakt, że Piaskowy Stopień Wodny jest praktycznie skomunikowany z Mieszczańskim Stopniem Wodnym, Śluza Piaskowa w obecnych realiach pełni funkcję kanału wodnego. Zgodnie z wytycznymi RZGW we Wrocławiu dotyczącymi żeglugi, jednostki pływające mogą korzystać z tego stopnia, stosując się do poniższych zasad:

• przy przepływie w dół rzeki (ze wschodu na zachód), jednostki mogą korzystać z kanału Upustu powodziowego Klary (ruch jednokierunkowy),
• przy przepływie w górę rzeki (z zachodu na wschód), przepływ jednostek odbywa się przez Śluzę Piaskową (również ruch jednokierunkowy), aczkolwiek jak wspomniano wcześniej, śluza ta w praktyce pełni rolę kanału żeglugowego.

Obiekty podstawowe

Obiekty, które tworzą fundamenty stopnia wodnego, są kluczowymi elementami mającymi na celu utrzymanie założonego poziomu piętrzenia wody oraz spełnianie specyficznych zadań, do jakich zostały zaprojektowane. Przed rokiem 1959 spad wody wynosił 3,74 m, co miało znaczenie dla funkcjonowania systemu. Po wprowadzeniu zmian w budowli Stopnia Mieszczańskiego oraz dostosowaniu jego parametrów do aktualnych wymogów, spad został zredukowany do maksymalnie 0,2 m.

W kontekście tych obiektów warto zwrócić uwagę na ich różnorodność oraz pełnione funkcje, które przedstawione są poniżej w zestawieniu:

Nazwa	Ramię, kanał	Rodzaj	Data powstania	Podstawowe dane	Poprzednio	Stan obecny
Jaz św. Klary	Odra Północna	Jaz stały	_	Przęsło 39,6 m	_	Istnieje
Młyny Świętej Klary	Upust Klary	Rynny robocze młynów	1268	_	Młyny wodne, młyn Arnolda	Obecnie pozostały rynny robocze młynów jako kanał wodny, ściany boczne i rozdzielające wykorzystano jako przyczółki i filar Mostu św. Klary
Upust powodziowy Klary	Upust powodziowy Klary	Kanał wodny	_	Szerokość minimalna 7,5 m	Urządzenie upustowe dla przeprowadzenia wód wezbraniowych	Obecnie kanał wodny; dopuszczono do żeglugi w jednym kierunku – w dół rzeki
Młyn Maria	Kanał Młyna Maria	Młyn wodny	1267	_	Młyn Maria i Feliks	Istnieją budynki
Śluza Piaskowa	Przekop Śluzy Piaskowej	Śluza	1792	Wymiary: 39,1 m x 5,3 m	Śluza drewniana	Istnieje, dopuszczono do żeglugi w jednym kierunku – w górę rzeki, jak przez kanał wodny
Jaz św. Macieja	Odra Południowa	Jaz	1900	Przęsło prawe: 23,04 m bez zamknięć Przęsło lewe: 8 m zamknięcie – zasuwa	_	Istnieje
Jaz św. Macieja – przęsło południowe	Kanał Jazu Macieja	Jaz kozłowo-iglicowy	1876	Przęsło 14,4 m	Młyny wodne, ujęcie wody, jaz faszynowo-palowy	Pozostały przyczółki, na których oparty jest Most św. Macieja

Pozostałe obiekty

W obrębie Piaskowego Stopnia Wodnego, Oprócz samej infrastruktury hydrotechnicznej, występują także mosty oraz kładki, które pierwotnie zaprojektowano w celu wsparcia operacyjnego tego miejsca. Aktualnie pełnią one rolę ogólnodostępnych przepraw mostowych, umożliwiających komunikację w obrębie wysp Śródmiejskiego Węzła Wodnego – Górnego.

Wyróżnić można kilka istotnych obiektów:

• Most św. Klary, zbudowany na fundamentach dawnych młynów,
• Most św. Macieja, który jest szczególnie interesujący ze względu na zamknięcie w postaci zasuwy, znajdujące się nad jego lewym przęsłem,
• Most Słodowy, który przerzucono nad Upustem powodziowym Klary,
• oraz jedno z przęseł Mostów Młyńskich, położonego nad Kanałem Młyna Maria, z częściowymi zabudowaniami Młyna Maria oraz Feniks.

Dodatkowo, na Wyspie Daliowej znajduje się mała, murowana szopa techniczna, która pełni ważną rolę w obsłudze Śluzy Piaskowej. Dostęp do tej wyspy, a także możliwość sprawnej obsługi śluzy, zapewnia Kładka nad Śluzą Piaskową.

---

Oceń: Piaskowy Stopień Wodny

---