Rynek we Wrocławiu

---

Historia

Lokacja i pierwotna parcelacja Rynku

Historia powstania Rynku we Wrocławiu sięga wczesnego średniowiecza, związana z pierwszą lokacją na lewym brzegu Odry. Jak odnotowuje historyk sztuki Mariana Morelowski, przed wytyczeniem Rynku w tym miejscu istniał budynek, w którym sprzedawano sukno. Był on znacznie starszy od późniejszej zabudowy, która nie przestrzegała ówczesnych zasad architektonicznych.

Jerzy Hawrot opisuje powstanie pierwszego lewobrzeżnego osiedla Wrocławia, które rozciągało się wzdłuż dzisiejszej ulicy Wita Stwosza, od kościoła św. Wojciecha w kierunku kościoła św. Marii Magdaleny. Również drugi szlak komunikacyjny, prowadzący na wschód i zachód, przebiegał przez ulice Wita Stwosza oraz św. Mikołaja. Na początku lat dwudziestych XIII wieku, książę Henryk Brodaty nadał miastu prawa magdeburskie, ustanawiając Rynek Główny z towarzyszącymi mu kramami. Druga lokacja miała miejsce w czasach Bolesława Rogatki, między rokiem 1241 a 11 marca 1242, zaś ostateczna regulacja prawna datowana jest na 1261 rok.

Rynek został zaplanowany na płaskim obszarze, zabezpieczonym przez erozję wodami powodziowymi Odry, z północną granicą wyznaczoną przez krawędź wypłukaną przez te wody, a południową przez płytkie obniżenie terenu. Belka terasy, na której znajduje się Rynek, ma wysokość 117 m n.p.m., co oznacza, że wznosi się o około 6,5 metra ponad poziom Odry. Zgodnie z analizami Małgorzaty Chorowskiej, plac został uformowany równolegle do przebiegu szlaku handlowego Via Regia, który łączył wiele ważnych regionów Europy, od Francji po Ruś.

Wielkość rynku

Początkowe wymiary wrocławskiego Rynku wynosiły 600 × 480 stóp, a po dodaniu szerokości przylegających ulic, osiągały 660 × 540 stóp. Przez wieki te wymiary uległy zmianie, a obecnie wynoszą 652–658 × 540–543 stóp, co w metrach daje 204–206 × 169–170, czyli całkowitą powierzchnię wynoszącą 3,64 ha. Różnice te są wynikiem przekształceń pierzei oraz zmian w zabudowie. Dzięki temu pierzeja południowa jest krótsza o trzy metry, co wiąże się z obszarem od przejścia św. Doroty do placu Solnego. Zachodnia ściana kamienicy narożnej nr 12 była wcześniej bardziej wysunięta w kierunku placu Solnego. Analogiczna sytuacja wystąpiła w przypadku bloku zachodniego, który obecnie jest krótszy o 2,7 metra od pierwotnie zaplanowanej pierzei.

Wokół rynku stworzono podział na trzydzieści sześć równych kurii mieszczańskich, po dziesięć wzdłuż pierzei północnej i południowej oraz po osiem na pierzejach zachodniej i wschodniej. Każda działka miała 60 stóp szerokości (około 18,78 m), z różnymi głębokościami zależnie od położenia. Jerzy Piekalski wyróżnił pięć stref zagospodarowania działek.

• Strefa I: obejmująca część frontową działki, gdzie niejednokrotnie budynki były podpiwniczone lub umiejscowione w podłożu,
• Strefa II: znajdowała się za domem głównym, gdzie wznoszono przybudówki i pomieszczenia pomocnicze,
• Strefa III: związana z budynkami gospodarczymi i mieszkalnymi,
• Strefa IV: w tej strefie zazwyczaj umieszczano studnie i inne instalacje,
• Strefa V: ogrodowa, niezwykle rzadko obecna w obszarze miejskim.

Choć podział ten nie był stały, teren mógł być wykorzystywany w sposób dowolny. Do XIX wieku, podziały działek były częste, prowadząc do powstawania małych posesji. Na koniec uformowało się sześćdziesiąt działek, w tym pięć z podwójną numeracją. Pierzeje północne i południowe nie były początkowo przerywane przejściami, jednak przebicie z ulicy Więziennej zstało zrealizowane prawdopodobnie już w XIII wieku. Przejście prowadzące do ulicy Szubienicznej, znanej dziś jako Zaułek Jerzego Grotowskiego, powstało w połowie XIV wieku. Z kolei ulica Kurzy Targ, łącząca Rynek z kościołem św. Marii Magdaleny, została wytyczona w latach 50. XIII wieku. Granicę tej ulicy umiejscowiono na roku 1481, na podstawie daty wzniesienia kamienicy nr 5 przy Kurzym Targu. W 1995 roku przeprowadzono kompleksowy remont posadzki rynkowej, podczas którego ujawniono fundamenty dawnej Wielkiej Wagi oraz pozostałości średniowiecznych sukiennic i kramów, a prace te zrealizowali Róża i Tomasz Myczkowscy.

Zagospodarowanie Rynku

Od momentu, gdy wytyczono Rynek, stał się on kluczowym ośrodkiem handlowym, kulturalnym i społecznym Wrocławia. W jego obrębie mieściły się wspaniałe rezydencje oraz mieszkania wrocławskich patrycjuszy, a także najznamienitszych członków społeczności miejskiej. Z biegiem czasu Rynek stał się miejscem interakcji różnych grup społecznych, w tym uboższych mieszkańców, którzy osiedlali się w pobliskich lokalach.

Ratusz

Funkcje komunikacyjne, administracyjne oraz sądowe Rynek zaczął pełnić dopiero po zniesieniu odrębności prawnej Nowego Miasta. Do końca XIII wieku, termin forum dotyczył zarówno Rynku, jak i Nowego Targu. Odróżnienie tych dwóch miejsc nastąpiło dopiero w 1327 roku, kiedy to zaczęto nazywać Rynek (aldin Markt) oraz Nowy Targ (nuvin Targ). W 1350 roku oficjalnie pojawiła się nazwa ring, co jak zwraca uwagę Olgierd Czerner, może świadczyć o „ukończeniu zabudowań tretu i powstaniu pierścienia placów na obwodzie placu targowego”. W wieku XIII Rynek zyskał na prestiżu dzięki rozpoczęciu budowy ratusza w jego centralnej części.

Pierwsze wzmianki o nowym ratuszu pochodzą z lat 1299-1301. W tym okresie istniała już hala handlowa, znana jako dom kupiecki, dodatkowo przylegająca do budynku (consistorium) z wieżą po zachodniej stronie, zbudowanej z kamienia i cegły w stylu gotyckim. Tam odbywały się spotkania ogólnych zgromadzeń mieszczan (generali iudicum). Po roku 1328 do hali dodano nowy budynek od strony południowo-wschodniej, który stał się siedzibą Izby Rady oraz Ławy. W latach 1343-1357, na placu sądowym, powstała jednofilarowa Izba Sądowa przylegająca do budynku rady, a jej wejście znajdowało się od strony wschodniej. W 1354 roku wieża ratusza została podwyższona, a w latach 1356-1357 przebudowano piwnice winne. W 1358 roku, nad salą sądową, zbudowano salę książęcą, nakrytą stropem drewnianym, później sklepioną, z wykuszem, w którym mieściła się kaplica pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela oraz Jana Ewangelisty.

W ciągu wieków ratusz przechodził liczne przebudowy i rozbudowy: od końca XIV wieku aż do 1504 roku; w 1428 roku dodano Izbę Kancelarii Rady, a w 1559 roku wieża została kolejny raz podwyższona, dostając do dziś istniejący hełm. Do XIX wieku ratusz był siedzibą wszystkich urzędników miejskich, a jego pomieszczenia były podzielone na małe gabinety. W 1853 roku wprowadzono nową ordynację miejską, co spowodowało rozpoczęcie procesu wykwaterowania urzędników. Ratusz został uznany za zabytek, a dzięki architektowi Karlowi Lüdecke oraz konserwatorom, Alwinowi Schultzowi i Hermanowi Luchsowi, podjęto prace przywracające pierwotny wygląd wnętrz, co zaowocowało nadaniem neogotyckich elementów dekoracyjnych. W latach 1890-1891 na elewacji południowej ustawiono dwanaście posągów znanych członków rady miejskiej, w tym Richarda Plüddemanna i Karla Lüdeckego, autorstwa Oscara Rassau i Christiana Behrensa. Na przełomie lat 30. XX wieku Rudolf Stein zlikwidował niektóre XIX-wieczne detale, wprowadzając w ich miejsce elementy w stylu art déco.

W południowej części ratusza mieści się sklepione wejście do jednego z najstarszych lokali gastronomicznych w Europie, Piwnicy Świdnickiej. Pierwsza wzmianka o tym miejscu pochodzi z 1303 roku. Karczma zyskiwała popularność, a od 1332 roku oferowano w niej piwo jęczmienne, głównie z browaru zlokalizowanego na tyłach kamienicy „Pod Złotym Dzbanem”, naprzeciwko karczmy. Od 1519 roku beczki z piwem dostarczano do Piwnicy Świdnickiej podziemnym tunelem.

Tret

Rynek stał się jednym z nielicznych, dozwolonych miejsc handlu detalicznego w mieście. Wzniesione tutaj obiekty handlowe obejmowały trzy dużej wielkości budynki, na które składały się: dom kupców (sukiennice – niem. Kaufhaus), smatruz, gdzie sprzedawano pieczywo oraz obuwie, a także Dom Płócieników, który również dysponował Małą Wagą oraz rzędy Kramów Bogatych i Kramów Płócienników, a także Dom Wielkiej Wagi.

Sukiennice

Najstarszym elementem tego zespołu architektonicznego jest Dom Kupców, który został wzmiankowany w dokumentach przed najazdem mongolskim. Budynek ten skrywał czterdzieści izb kupieckich, w których sprzedawano oraz krojono sukno, co sprawiło, że nazywano go również Domem Sukna lub Domem Odzieży. Dwunawowa hala miała około 100 metrów długości, a z północnej strony przylegało po 21 komór, z kolei po stronie południowej znajdowało się 19 takich pomieszczeń, które nie miały okien i były połączone z halą poprzez drzwi. Przejście pomiędzy kramami liczyło trzynaście metrów. Wejścia do Domu Kupców umiejscowiono na ścianach wschodniej i zachodniej, dodatkowo istniało również przejście poprzeczne, łączące wszystkie pomieszczenia tretu. Dwie komory od południowej strony, przy wschodnim wejściu, były przeznaczone do celów administracyjnych, w tym krajalni sukna oraz Urzędu Cła. W 1515 roku krajalnia przeniesiona została do skrajnej komory południowego szeregu sukiennic, a następnie do budynku przy wschodniej elewacji. W 1574 roku tam, gdzie znajdowała się krajalnia, umieszczono Urząd Cła. Budynek miał wymiary 8,4 × 9,8 m.

W 1549 roku nad Sukiennicami zainstalowane zostały piaskowcowe filary podtrzymujące dach. Z czasem, kramy przekształcone w trzykondygnacyjne kamienice, nawet w 1821 roku zachowały działania nazw oraz godła, które obecne są do dziś w niektórych kamienicach, jak „Pod Błogosławionym Jakubem” czy „Pod Złotym Jabłkiem”, które uwiecznione są w dekoracji rzeźb. Po zniesieniu przywilejów handlowych, sukiennice w centrum Rynku zaczęły tracić na ważności, więc w latach 1821–1824 zostały rozebrane i zastąpione klasycystycznymi kamienicami; powstało dziewięć domów po stronie północnej oraz pięć po stronie południowej, zgodnie z koncepcją Lanhansa i projektami Heinricha Ferdinanda Tschecha oraz Johanna Gottfrieda Tschockiego. Nowe kamienice miały różnorodną szerokość, wynikającą z wielkości wcześniejszych kramów. Nowe obiekty tworzyły trzy kondygnacje o jednolitej wysokości oraz pokryte były dwuspadowym dachem. Elewacja na wysokości parteru, w którym znajdowały się sklepy, zachowały boniowaną formę, a witryny miały kształt arkady. Parter oddzielał wydatny gzyms od wyższych kondygnacji. Pomiędzy kamienicami powstała ulica Św. Elżbiety (obecnie ul. Sukiennice).

Podczas działań wojennych w 1945 roku, zniszczeniu uległy kamienice nr 5, 6, 7 oraz 8. Po roku 1960 zainicjowano pierwsze remonty dla pozostałych kamienic nr 1–4.

Kramy Bogate

Na północ od Sukiennic znajdowały się Kramy Bogate, stanowiące stanowiska handlowe w dwóch równoległych rzędach, pomiędzy którymi znajdowało się przejście, aktualnie znane jako Przejście Żelaźnicze, którego funkcję przejmowało połączenie z północy na południe. Najstarsze wzmianki dotyczące tych kramów datowane są na rok 1242, a z dokumentu z 10 czerwca 1266 wynika, że książę Henryk III sprzedał ogród przekupniów mający 47 i 1/2 kramów, mieszczanom. Kramy były początkowo drewniane, z kolei po 1373 roku z nakazu Rady zamieniono je na budowle murowane z cegły i gliny, pokryte dachówką.

Kramy Bogate umożliwiały mieszkańcom zakup wyrobów metalowych, takich jak: sztaby żelaza o wadze mniejszej niż cetnar, kosy, ostrza oraz miedź, ołów, cynę, stal, ałun, kamień winny, weneckie mydło, olej drzewny, wosk, kminek, cukier, ryż, migdały, rodzynki, anyż, figi, pieprz, imbir, gałkę muszkatołową oraz cynamon. W drugiej połowie XV wieku kramy zaczęto trzykrotnie nadbudowywać, a w pierwszej połowie XVI wieku przekształcone w kamienice kramy zaczęto łączyć z tymi, które znajdowały się w pobliżu Przejścia Garncarskiego. Z tego okresu pochodzi portal z datą „1541” w budynku nr 10.

Kramy Płócienników

W równoległym układzie znajdowały się Kramy Płócienników, które miały 38 lokali przylegających do południowej ściany smatruza oraz do północnej ściany Kramów Bogatych, oddzielone Przejściem Postrzygaczy Płótna. Najwcześniejsze wzmianki o kramach pochodzą z lat 1299, 1303 oraz 1304. Sprzedawane były tutaj płótna surowe, wzorzyste oraz białe, a kramy miały formę bud, pokrytych pulpitowym dachem, wysuniętym w stronę przejścia. Utrzymany był podział wzdłuż przejścia, obejmując zarówno Kramy Bogatych, jak i smatruz. W średniowieczu na tym terenie powstało Przejście Garncarskie, które handlowało naczyniami kuchennymi oraz wiklinowymi koszami. Nazwa Przejście Garncarskie została nadana dopiero w 1868 roku, a zachowane budynki pochodziły głównie z XIX wieku, z wyjątkiem renesansowych kamienic nr 6, 8, 10, 12 w zachodniej części. Budynki w południowej części Przejścia Garncarskiego zostały zburzone na początku XX wieku, a w ich miejsce, jak i w miejsce kamienic nr 25–27 przy wschodniej pierzei tretu, powstał dom handlowy Juliusa Henela.

Smatruz

W północnej części dzisiejszego tretu, począwszy od 1273 roku, istniały 32 stragany sprzedające pieczywo, a także obuwie. Stragany te utworzyły tzw. smatruz, który po raz pierwszy wspomniano w dokumentach źródłowych w 1477 roku. Pierwotnie była to konstrukcja drewniana, a od 1300 roku murowana. Budynek ten miał formę podłużnej hali, usytuowanej równolegle w odległości 18 metrów od Kramów Bogatych i podzielonej na dwie części: wschodnią o szerokości 11 metrów i długości 33 metrów oraz zachodnią o szerokości 12 metrów i długości 68,5 metrów. Dwie przeciwległe części oddzielał mur z dwoma przejściami, a na obu końcach znajdowały się po dwa wejścia. Dodatkowe wejście do smatruza usytuowano w północnej części, w miejscu, gdzie obecnie mieści się portal w kamienicy Rynek-Ratusz 7-9. W osi smatruza ustawione były słupy podtrzymujące strop, który był wsparciem dla poprzecznych belek stropowych. Na piętrze smatruza zajmowano się sprzedażą wełny, stąd funkcjonowała także nazwa „Dom Wełny”. Budynek zwieńczany był stromym dachem o dwuspadowym kształcie, zamykanym szczytami. Ławy szewskie były umieszczone w częściach wschodniej i środkowej, natomiast ławy z pieczywem zajmowały część zachodnią. W 1613 roku smatruz przebudowano, dodając miejsca dla kuśnierzy. W zachodniej części smatruza znajdowały się pomieszczenia Urzędów Szrotu, przeznaczone dla „szrotowników”, zajmujących się wyładunkiem beczek z winem lub śledziami. W południowo-zachodnim narożniku usytuowany był natomiast Urząd Chmielu, kontrolujący handel chmielem.

Strona Rymarzy

Linię północną tretu wyznaczały pierwotnie drewniane kramy siodlarzy (wspomniane po raz pierwszy w roku 1410), rymarzy (wzmiankowane w 1464) oraz pasamoników. Teren ten, znany jako Strona Rymarzy (później Strona Złotników), z całą pewnością zyskał na znaczeniu z czasem. Większość współczesnych kamienic położonych w północnej pierzei tretu ma rodowód sięgający XV–XVII wieku. Pierwotnie stanowiły to parterowe, drewniane kramy, które następnie przeobraziły się w murowane, piętrowe budynki przylegające do dwukondygnacyjnej murowanej ściany północnej smatruza. W kolejnych latach, pomieszczenia te przekształcono w wielopiętrowe kamienice. Mieszczące się w północnej pierzei kramy murowane miały rodowód sięgający końca XIII wieku. Po 1824 roku, kiedy zlikwidowano smatruzy, właściciele kamienic z tej strony tretu wykupili nieruchomości za kwotę 21 000 talarów, przedłużając swoje budynki ku południu. Niedawno zachowane zabudowania z tego okresu ujawniają cechy architektury późnoklasycystycznej.

Podczas działań wojennych w 1945 roku, domy w tej części tretu poniosły znaczne uszkodzenia; zupełnie zniszczone zostały kamienice nr 7, 13 i 14, a wypaleniu uległy kamienice nr 20/21, 22, 23 oraz narożny budynek nr 24. Wschodnia część amienic nr 25, 26 oraz 27 również doświadczyły wypalenia i częściowego zburzenia. Pierwsze kamienice, które przeszły renowację, zaplanowano na lata 1955–1959 w Miasto-projekcie-Wrocław pod przewodnictwem Stanisława Koziczuka, a projekt przedstawiony był przez architektów: Jadwigę Grabowską-Hawrylak (kamienice nr 7, 8), Stefana Müllera (kamienice nr 9, 20, 21, 22), Annę Fus-Zaorską (kamienice nr 13, 14), Stanisława Koziczuka (kamienice nr 15, 16, 17, 18, 19). Prace realizowano w latach 1957–1959. W grudniu 1953 roku podjęto decyzję, aby kamienice od nr 23–26 przeznaczyć na siedziby Związku Literatów Polskich, Związku Polskich Artystów Plastyków oraz Stowarzyszenia Architektów Polskich. Budynki miały być przebudowane (obniżone) do poziomu kamienic nr 23 i 24, a budynek Związków Twórczych został zrealizowany w latach 1956–1959.

Inne elementy zagospodarowania Rynku

Mała Waga

W 1273 roku Henryk IV nadał mieszczanom wrocławskim prawo wagi oraz prawo szrotu, co oznaczało obowiązek ważenia wszelkich towarów przed zapłatą na miejskich wagach. Dla tej potrzeby wybudowano zarówno Małą, jak i Wielką Wagą. Mała Waga była przeznaczona do ważenia towarów o wadze nieprzekraczającej 10 cetnarów. Budynek, w którym znajdowało się to urządzenie, zbudowano w latach 1521-1522 i umiejscowiony był u wylotu zachodniego przejścia Kramów Bogatych. Nad pomieszczeniem ciężkiej wagi oraz zachodnimi przejściami znajdowały się dwie dodatkowe izby, które były salami wyszynku dla szlachty, kupców oraz mieszkańców. Z biegiem lat owe sale stały się miejscem spotkań kupców oraz giełdą, a cały obiekt nabrał formy trzykondygnacyjnego gmachu o długości 30,6 metra i szerokości 10,5 metra, przypiętego wysokim, dwuspadowym dachem.

Wielka Waga

W XIV wieku, przed zachodnim wejściem do Sukiennic, pierwotnie zbudowano drewnianą, a następnie murowaną Wielką Wagę. Najwcześniejsze wzmianki dotyczące tego obiektu pochodzą z lat 1273 do początku XIV wieku, odnosząc się do pensy plumbi, bądź blywage; od 1332 roku wzmiankowano ją już jako woghus (ważnica); występuje również na planie miasta z roku 1562. Od tej wagi swą nazwę wzięła zachodnia pierzeja Rynku – „Przy Budce” lub „Przy Wadze”. W 1571 roku powstał nowy budynek Wielkiej Wagi, o planie kwadratu o boku 7,20 metra; w 1769 roku dostawiono drewniany budynek dla wagowego, który od 1801 roku został zamieniony na murowany. Wielka Waga służyła do ważenia towarów powyżej dziesięciu cetnarów. W 1846 roku rozebrano Wielką Wagę, wznosząc pomnik konny Fryderyka II, zaprojektowany przez Augusta Kissa.

Dom Płócienników

W roku 1540, w narożniku pomiędzy budynkiem Małej Wagi i giełdą a Sukiennicami, powstał trzykondygnacyjny budynek Urzędu Wagi, o długości 20,4 metra i szerokości 13,8 metra, zwieńczony dwoma równoległymi dachami, zakończonymi od południowej strony szczytami. Budynek mieścił w przyziemiu Urząd Wagi, Urząd Szrotu oraz Urząd Chmielu, a także kontroli handlu rybami (Urząd Rybny). Dekretem Rady Miejskiej z 2 maja 1657 roku oba sąsiadujące budynki zamieniono na Dom Płócienników, czemu towarzyszyło przeniesienie giełdy na plac Solny. Odtąd w budynku prowadzono handel płótnem, a na parterze między określonymi zachodnimi przejściami do Sukiennic znajdowały się pomieszczenia dla Urzędu Szrotu. W roku 1690 do celów handlowych zaadaptowano strych, a od zachodu zbudowano trzy barokowe lukarny. W roku 1859 Dom Płócienników został zburzony, a w latach 1860-1864 w jego miejscu powstał Dom Miejski, zwany później Nowym Ratuszem.

Topnia

W północno-zachodnim narożniku ratusza istniał budynek topni kruszców, gdzie przetapiano, oczyszczano oraz odciskano próby monet kruszcowych. Najstarsze źródła informujące o tym obiekcie datowane są na 1299 rok, a na podstawie fragmentu dokumentu z 1423 roku można była określić jego usytuowanie. Dzięki wykopaliskom archeologicznym przeprowadzonym w 1997 roku odkryto fundamenty topni, przy czym jej ściana wschodnia była przedłużeniem północnej ściany wieży, a południowa odchodziła od niej w kierunku zachodnim. Budynek był wzniesiony na planie trapezu, a jego wymiary wynosiły 5,1 m na północ i południe, 2,4 m wzdłuż ściany południowej i 3,8 m wzdłuż ściany północnej. Z rysunku autorstwa Friedricha Bernharda Wernera wynika, że budynek był jednopiętrowy, z dwoma równoległymi dachami, zamkniętymi zamkniętymi od zachodu renesansowymi szczytami. Podobne szczyty znajdowały się także w parterowym przedsionku, dobudowanym od południowej strony.

Nowy Ratusz

W roku 1859 zburzono Małą Wagę, Dom Płócienników oraz Urząd Chmielny, aby utworzyć miejsce dla Nowego Ratusza, zaprojektowanego przez Augusta Stülera. W latach 1860-1863 postawiono nowy, trzykondygnacyjny budynek. Jego zachodnia elewacja miała długość 70 metrów i została przerwana w przyziemiu trzema prześwitami. Pierwszy od południa prowadził na ul. Sukiennice, środkowy, mniejszy prowadził do Przejścia Żelaźniczego, natomiast z północnej strony usytuowany był wysoki prześwit prowadzący do Przejścia Garncarskiego.

Budynek odwachu

W 1745 roku, w południowo-zachodnim narożniku ratusza, gdzie znajdował się Targ Rybny, powstał budynek odwachu dla żołnierzy pruskich. Początkowo był to obiekt drewniany, a w latach 1788-1789 postawiono budynek z cegły, zgodnie z projektem Carla Langhausa. Budowla została wzniesiona na planie w kształcie litery „U”. Po stronie zachodniej znajdowało się wejście główne oraz podcienie wsparte na filarach. W 1793 roku plac przed odwachiem ogrodzono słupkami połączonymi łańcuchem, a wzdłuż ogrodzenia posadzono topole włoskie. Odwach został rozebrany w 1861 roku, a na jego miejscu postawiono pomnik Fryderyka Wilhelma III. Po 1945 roku pomnik został usunięty, a w jego miejscu urządzono kwadratowy skwerek, w którym w 1948 roku posadzono drzewko przyjaźni polsko-czechosłowackiej, a między skwerem a ratuszem ustawiono pomnik Aleksandra Fredry.

Pomniki

• Pomnik konny Fryderyka II zaprojektowany przez Augusta Kissa,
• Pomnik Fryderyka Wilhelma III zaprojektowany przez Augusta Kissa,
• Pomnik Aleksandra Fredry autorstwa architekta i rzeźbiarza Leonarda Marconiego.

W 1956 roku, w miejscu, w którym wcześniej stał pomnik Fryderyka Wilhelma III, odsłonięto pomnik Aleksandra Fredry. Postać poety, przedstawiona w pozycji siedzącej w czamarze, została wykonana z brązu. Fenomenalny pomnik został postawiony na wysokim, 2-metrowym piaskowym cokole z inskrypcjami. Ustawiony był we Lwowie do 1946 roku, kiedy to został przeniesiony do Warszawy, a potem w 1956 roku powrócił do Wrocławia, zyskując status popularnego miejsca spotkań mieszkańców.

Pręgierz i szubienica

Przed rozpoczęciem budowy pierwszych budynków ratusza, na wrocławskim Rynku sądy odbywały się pod gołym niebem, w wydzielonym placu, który powstał w początku XIV wieku. W końcu tego samego wieku w ratuszu wybudowano Salę Wójtowską, co doprowadziło do likwidacji ówczesnego placu. W jego miejscu ustawiono, początkowo w drewnie, a następnie w kamieniu pręgierz. 10-metrowy, piaskowcowy pręgierz z 1492 roku, składał się z czworokątnego słupa umieszczonego na trzech, a później dwóch cokołach, podtrzymującego pięcioboczną ażurową latarnię, zwieńczoną również w podobnym stylu. U szczytu umieszczono rzeźbę postaci kata lub Rolanda. W dolnej części znajdowały się pierścienie, do których przywiązywano skazanych. Pręgierz wykonał warsztat kamieniarski Gauskego i Preusse’a. W jego sąsiedztwie wykonywano różne kary, w tym chłostę, ale także publicznie karano za fałszywe wino.

W 1848 roku pręgierz pozbawiony został łańcuchów i obręczy, zwanych kuny. W ciągu wieków pręgierz przechodził różne uszkodzenia, najwięcej w 1945 roku, co doprowadziło do jego rozebrania w 1947 roku. W trakcie rozbiórki odnaleziono dokument konserwatorski z 1925 roku, w którym wymieniono wszystkie zachowane elementy budowli. Odtworzenie pręgierza miało miejsce na podstawie starych szkiców oraz zdjęć. Jego rekonstrukcję zrealizowano 30 grudnia 1985 roku.

W zachodniej części rynku, przed kamienicą nr 19, w XVI wieku ustawiono szubienicę. Jej pozostałości zostały odkryte w 1745 roku, w trakcie prac budowlanych przy odwachu. Szubienica składała się z poprzecznej belki podpartej z dwóch końców słupkami, postawioną na czworobocznej podstawie, z datą „1515”. Egzekucje przyciągały tłumy mieszkańców Wrocławia. Obok szubienicy, na Targu Rybnym, była zwana „buda wariatów”, która powstała 14 listopada 1575 roku. Buda miała formę ośmiobocznej klatki wykonanej z żelaza i krytej miedzianym dachem. W klatce zamykano osoby zakłócające porządek, pijaków oraz ulicznice. Zarówno szubienica, jak i buda zostały usunięte w 1745 roku w trakcie budowy odwachu dla pruskich żołnierzy.

Dawny szalet

W północno-wschodnim narożniku bloku śródrynkowego w XIII wieku znajdował się budynek o nieokreślonym przeznaczeniu. Jego pozostałości odsłonięto podczas prac na Rynku w latach 1995–1997. Obiekt ten, o konstrukcji szkieletowej, miał długość około 8,2 metra i szerokość 5,6 metra, co dawało powierzchnię około 40 m². Na końcu XIX wieku w tym samym miejscu wzniesiono murowany szalet, który funkcjonował do 1945 roku.

Stacja benzynowa

W końcu lat dwudziestych XX wieku, z powodu rozwoju przemysłu motoryzacyjnego, narodził się pomysł miejsca na wrocławskim rynku, początkowo na północnej części placu Gołębiego, stacji benzynowej. W pierwszym konkursie architektonicznym brał udział między innymi Alfred Hinderlich, który zaprojektował stację wpisującą się w architekturę północnej fasady bloku śródrynkowego, z sześcioma dystrybutorami zadaszonymi wspartymi na trzech kolumnach oraz z dwoma sklepami i pomieszczeniami administracyjnymi. Pierwszy konkurs nie został rozstrzygnięty. W 1930 roku rozpoczęto budowę stacji na południowej stronie, naprzeciwko kamienicy nr 13. Projektanci proponowali budynek o skromniejszych wymiarach 6 na 4 metry, z dwoma stanowiskami zadaszonymi na ukośnym dachu opartym na dwóch słupach i małym punktem sprzedaży gazet. Stacja przetrwała działania wojenne w 1945 roku, a nową pieczę nad nią przejęła Polska Centrala Produktów Naftowych. W 1967 roku przeprowadzono remont budynku, podczas którego usunięto marblitowe płytki z elewacji, a stację zafarbano w biało-niebieskie barwy CPN. 27 lipca 1973 roku podjęto decyzję o jej rozbiórce – rok później budynek stacji został rozebrany, a podziemne zbiorniki paliwowe zasypane piaskiem.

Latarnie

Pierwsze latarnie we Wrocławiu, tym samym na Rynku, pojawiły się w XVIII wieku. W 1828 roku zainstalowane zostały latarnie oświetlane olejem parafinowym, a w 1846 roku zastąpiono je latarniami gazowymi, co wymagało zakupu całej infrastruktury. W 1888 roku na rynku zainstalowano pierwsze latarnie elektryczne, których wygląd zmieniano z biegiem lat. Po II wojnie światowej na Rynku zainstalowano wysokie żelbetonowe słupy, na których umieszczono rtęciowe lampy.

Fontanna

W 2001 roku w zachodniej części Rynku postawiono granitową fontannę autorstwa Alojzego Gryta. Fontanna ma formę prostokątnego basenu, w rodzaj wysokich głazów granitowych, wzniesionych w pionie, pośrodku osadzonych szklanych płyt.

Kiosk ruchu

W 1946 roku, przed wschodnią stroną ratusza, obok pręgierza, postawiono kiosk z gazetami, który należał do wydawnictwa „Wiedza” związanego z PPS; po 1948 roku stał się już kioskiem „Książka i Wiedza”. Kiosk rozebrano w 1962 roku.

Kamienice

Pierwotna zabudowa pierzei Rynku była drewniana, często w konstrukcji szkieletowej, nie zajmowała całej szerokości parceli. Pierwsze budynki drewniane zbudowano na działkach nr 5 do 7; dom na działce nr 6 uznawany jest za najstarszy. Ściany tych budynków tworzyły najczęściej żerdzie lub plecionki, obustronnie wylepione gliną. Budynki o powierzchni większej niż 30 m² wyposażone były w drewniane podłogi lub gliniane klepiska.

Murowane konstrukcje zaczęły pojawiać się w połowie XIII wieku, jako pierwsze wzniesione zostały na działkach nr 8, 17, 24 i 52. Kamienice nr 17 i 24 zbudowano na planie czworoboku, zwróconym krótszym bokiem ku pierzei Rynku. Dom nr 17 datowany jest na drugą ćwierć XIII wieku. Był to budynek z jednoprzestrzennym pomieszczeniem wspartym na dwóch kolumnach i przykryty sześcioma przęsłami krzyżowego sklepienia. Pozostałe dwa budynki nr 8 i 52 miały po dwa pomieszczenia przykryte stropem, z czego drugie było o 1/3 mniejsze od pierwszego, a także sklepione. Oba te domy powstały w drugiej połowie XIII wieku. Na działkach nr 6 oraz 12 zrealizowane zostały pierwsze konstrukcje szachulcowe oraz ceglane. Rozbudowa pozostałych działek i nowo powstałych budynków miała miejsce w XIV i XV wieku. Najwolniej zabudowywana była pierzeja północna, która do XIV wieku zachowała pojedyncze posesje o pierwotnej szerokości 60 stóp. Kamienice z XIII wieku miały zróżnicowaną powierzchnię, od 50 do 20 m², co było wynikiem podziałów testamentowych.

Domy murowane były przeważnie dwu-, rzadziej trzykondygnacyjne, a ich przyziemia posadowione były w gruncie na głębokości od ok. 0,6 do 1 metra (maksymalnie do 1/3 swej wysokości), by już pod koniec XIII wieku być całkowicie pogrążone w ziemi. Przestrzenie te nakrywane były sklepieniami. Pierwsze kondygnacje stawiano najczęściej w wysokości od 2,6 do 3,2 metra i były to lokale mieszkalne. W niektórych domach drugie kondygnacje posiadały nawet do 4,5 metra wysokości, co mogło sugerować ich znaczenie reprezentacyjne bądź magazynowe. Pomieszczenia na pierwszym piętrze były oświetlane przez okna szczelinowe, a wyższe kondygnacje – przez większe okna jedno, bądź dwustronnie rozglifione, pokryte łękami półkolistymi lub zaostrzonymi oraz okulusami. Fasady pierwszych kamienic składały się z niepodzielnych kompozycyjnie elementów oddzielonych fryzem płycinowym lub gzymsem. W jednopasmowych budynkach wejście umiejscowione było na skraju elewacji, prowadzące do sieni, natomiast w dwupasmowych kamienicach w bliskowczesnym usytuowano dwa wejścia obok siebie na jednej ze ścian bocznych. Część parterowa fasady składała się najczęściej z kompozycji horyzontalnej z wyraźnym podziałem okiennym i z imitującymi je blendami.

Poddasza z wysokimi dachami przeważnie pełniły funkcje magazynowe. Pomiędzy kondygnacjami umieszczono drewniane stropy, a nad parterem znajdowały się sklepienia. Wejście do budynków umiejscowione było zarówno od strony frontowej, jak i tylnej, przy czym dostęp do wyższych kondygnacji znajdował się z tyłu budynku i były to często dostawiane drewniane schody. Do chwili obecnej odkryto 23 takie kamienice, które znajdowały się na 17 kuriach lokacyjnych. Budynki te, wskutek testamentowych podziałów oraz wykupów czynszowych, najczęściej były dzielone na połówki, ćwiartki, tercje lub łączone w większe posesje. Największa aktywność budowlana miała miejsce na zachodniej pierzei, gdzie pod koniec XIII wieku istniała już zwarta zabudowa kamienic. Większość pierwotnych obiektów została ustawiona szczytem do linii pierzei i miała różnorodne długości ścian bocznych. W zachodnich częściach Rynku – kamienice z XIII wieku określać można jako jednoprzestrzenne na każdej kondygnacji (jak Rynek nr 4, 6, 8, 12, 17, 24, 26, 33, 41, 43, 59), dwutraktowe oraz dwuskrzydłowe (Rynek 4, 6, 12 i 24) i także dwudzielne (Rynek 8) oraz trójdzielne (Rynek 3). Na działkach numerów Rynek 5, 7, 22/23, 48/49, 52, 60 znajdowały się kamienice o kalenicowym układzie.

Po zakończeniu XIII wieku, budynki na działkach nr 7 oraz 22/23 rozbudowano o tylne skrzydła, a kamienica 48/49 została podzielona na dwa lokacje. Niektóre kamienice posiadały więcej, niż jedno wejście w ścianie frontowej: w kamienicy Rynek 60 znajdowały się 2 wejścia, a Rynek 48/49 3 wejścia przed podziałem, a Rynek 7 4 wejścia. Narożna kamienica nr 41 miała jedno wejście od Rynku, ale z drugiej strony 7 wejść prowadziło na ulicę Wita Stwosza. Kamienice te, w większości były podzielone wewnątrz drewnianymi przepierzeniami. Niektóre zabytkowe kamienice z XIII wieku zdobione były polichromią architektoniczną składającą się z dwóch powłok malarskich: z czerwonego tła oraz pomalowanych na biało spoin. W końcu XIII wieku, elewacje frontowe niektórych kamienic mogły być pokryte podobnym wystrojem.

Kamienice z XIII wieku skupione były wśród zamożniejszych mieszczan. Grupa ta podzielona była na cztery kwartały związane z Rynkiem. Pierzeje południowa i zachodnia były zajmowane przez mieszczan trudniących się kupiectwem, a domy przy ul. Kotlarskiej należały do bogatych kramarzy. Pierwszy odcinek ulicy Wita Stwosza, nazywany w średniowieczu Między Złotnikami zamieszkiwali przedstawiciele zawodów; w okolicach ul. Kuźniczej znajdowały się warsztaty wyrobników broni. Najwspanialsze kamienice należały do patrycjatu – jego członkowie byli właścicielami 25 kamienic w pierzejach zachodniej i południowej oraz 9 w północnej i tyleż samo we wschodniej, jak i na Kurzym Targu.

Powierzchnia Rynku została pokryta brukiem, z drewnianymi deskami (dyle) układanymi przed blokami północnym oraz wschodnim. Pod koniec XIII wieku, podczas nakładania się warstw z odpadów, piasku i gruzu, wysoki poziom Rynku podniósł się o prawie 2 metry. W rezultacie, przed kamienicami zaczęto konstruować murowane przedproża. Pierwsze struktury tego rodzaju pojawiły się w trzeciej ćwiartce XIII wieku. Przedproża zajmowały dodatkowe około cztery metry powierzchni Rynku. Najczęściej miały one formę pomieszczeń sięgających do pierwszej kondygnacji, wysuniętych ponad poziom terenu o kilka dziesiątków centymetrów. Ściany boczne oraz frontowe były wznoszone z cegły w układzie dwuwózkowym lub nieregularnym, złożone z filarów, na których opierały się łuki, oraz arkadii. Niektóre z nich były pokryte odpowiednią powłoką malarską, złożoną z czerwonego tła oraz białych spoin. Przedproża przykryte były płaskim dachem, a za ich pomocą, przemiot zwany „podłogą” prowadził na pierwsze piętro. Do pomieszczeń na parterze (zagłębionych w ziemi po podniesieniu poziomu rynku) wchodziło się przez drzwi we frontowej ścianie przedproża. W połowie XIV wieku, kiedy poziom Rynku wzrósł o trzy metry w stosunku do stanu pierwotnego, przedproża zaczęto likwidować. Liczba kamienic w tym okresie osiągnęła obecny kształt.

W XIV wieku kamienice przyrynkowe miały głównie układ dwuskrzydłowy lub dwutraktowy zwarty, wyodrębniając piwnicę, dawny parter oraz jedno piętro. Sień na parterze często pełniła funkcję pomieszczenia warsztatowego, przetroczonego lub kantoru handlu hurtowego. Do sieni bardzo często wprowadzała brama wjazdowa. W 1363 roku wilkierz z 26 sierpnia, po pożarach wybuchających we Wrocławiu w latach 1344, 1349, 1360, nakazał odbudowę drewnianych domów na terenie Rynku w postaci budynków murowanych. W XV i XVI wieku w kamienicach zaczęto wyodrębniać tylne izby, przykrywane sklepieniem krzyżowo-żebrowym lub gwiaździstym. W pomieszczeniu tym najczęściej składowano cenniejsze towary oraz dokumenty kupieckie. Ustawiony bywał przechód prowadzący na podwórze. W końcu XV wieku oraz na początku XVI wieku kamienice zyskiwały kolejne piętra, a wnętrza zróżnicowane przeznaczenie; w większych kamienicach funkcjonowały pokoje o charakterze reprezentacyjnym, jak w domach „Pod Siedmioma Elektorami”. Do tylnej części kamienic dobudowywano oficyny, w których znajdowały się również pomieszczenia kuchenne, a poddasza były przystosowywane do funkcji mieszkalnych. Zwiększenie liczby pomieszczeń mieszkalnych wynikało z rosnącej liczby mieszkańców, służby, czeladników oraz uczniów.

W XVI wieku, kamienice przyrynkowe zmieniały się w wyniku przebudowy, zyskując szerokie elewacje frontowe zakończone ozdobnymi elementami, co miało szczególne znaczenie np. w kamienicy nr 60, której szczyt zwieńczono trzema schodkowymi zwieńczeniami. Okres renesansu wprowadził w architekturze istotne zmiany dotyczące zadaszenia budynków. Wysokie dachy zastąpione były płaskimi tarasami z wieżowymi pawilonami-belwederami, a także attyką składającą się z półkolistych oraz ćwierćkolistych tarcz. Podobne zmiany wystąpiły w kamienicy „Pod Złotą Koroną”. A w Rynku, podczas renesansu, kamienice zyskały lepsze możliwość komunikacyjne; wejścia do górnych kondygnacji w postaci klatki schodowej pojawiły się wewnątrz budynku, podczas gdy inne wewnętrzne konstrukcje znajdowały się w różnych częściach budynku. Pomieszczenia mieszkalne na piętrach zaczęły charakteryzować się większym splendor sposobem wykończenia, belkowane stropy czy kasetonowe odnowione stropy były bogato zdobione malowidłami o motywach roślinnych, marmoryzacją lub scenami figuralnymi. W drugiej połowie XVI wieku fasady kamienic przybierały formy niderlandzkiego manieryzmu, z czego szczyty miały także rozbudowane sylwety, utworzone z powyginanych banderol ornamentu okuciowego lub elementów w formie rzeźb.

Na końcu XVI wieku wystrój fasad kamienic zmienia się na rzecz horizontalnego układu położenia, a w baroku (przełom XVI i XVII w.) nadano nowe kształty szczytom kamienic, likwidując podział międzykondygnacyjny, dodając kamienne elementy ornamentalne o motywie wolut oraz figuralnych przedstawień.

Do końca XIX wieku kamienice na Rynku przechodziły różne zmiany stylowe wynikające z nadzoru architektów i konserwatorów. Pierwsza publikacja broniąca przeciw wyburzaniu wyższej zabudowy opublikowana została w 1904 roku pod tytułem Das Haus zur Goldenen Krone, autorstwa L. Burgemeister, sprzeciwiająca się zburzeniu renesansowej kamienicy nr 29 podczas budowy nowego domu handlowego. W latach 30-tych wrocławski konserwator oraz radca budowlany Rudolf Stein opublikował dwie książki na temat kamienic mieszczańskich oraz ich designu w 1800 roku. Dzięki jego staraniom w 1935 roku na fasadach kamienic na Rynku zniknęły zasłaniające budynki szyldy, które szpeciły historiczną wartość ich architektury. Prace konserwatorskie wpływały również na zmiany, jakie zaszły w elewacji domu towarowego Braci Barasch, fasady kamienicy nr 45. Na powierzchniach odnowiono także je – fasadę domu nr 16 oraz szczyt kamienicy nr 15 oraz zrekonstruowano elewację kamienicy nr 55, a to sprawiało, że wokół przybyło kontrowersji wobec rozwoju budowy w Wrocławiu. Wybudowanie budynku bankowego nr 10/11 w latach 1929–1931 autorstwa Heinricha Rumpa kolidowało z historycznym dziedzictwem kamienic Rynku pod względem stylu oraz wysokości.

Podczas działań wojennych w 1945 roku, 60% zabudowy przyrynkowej uległo zniszczeniu, a zachowało się jedynie siedemnaście budynków. W 1953 roku podjęto decyzję o odbudowie większych zespołów zabytkowych, w tym kamienic przy Rynku. Prace te oparto na podzespołach z lat 1949–1952, poprowadzonych przez Emila Kalikiego z Miejskiego Urzędu Planowania Przestrzennego. Celem wybierania obiektów do renowacji było podejście do usług oraz budowa edyfikacji zamkniętej. W ramach tego budżetu miały zostać wyburzone tylnie części oraz spłycone kamienice frontowe. Na cele niemieszkalne odbudowano one tylko trzy; kamienice nr 29 dla biur projektowych, kamienice tretu nr 23–27 na Dom Związków Twórczych oraz domki nr 7/8. Łącznie udało się odtworzyć dwadzieścia cztery kamienice, które zrekonstruowane lub przebudowane wyniosły jedenaście, a w trzynastu przeprowadzono remonty. Do 1955 roku historyczne odtworzenie większości kamienic można zrealizować bez szczególnego stylu wykończenia. Ostateczna rekonstrukcja na większą powierzchnię wielu tymczasowych budynków w zachodnich i południowych pierzejach otrzymały uproszczoną formę.

Pierzeja zachodnia

Zachodnia pierzeja Rynku, zwana Stroną Siedmiu Elektorów (niem. Sieben-Kurfürsten-Seite), wcześniej jako „Przy Budce” lub „Przy Wadze”, zachowała najwięcej oryginalnych zabytków, renesansowych i manierystycznych kamienic na zrębie gotyckim. W tej części mieści się osiem numerowanych kamienic, a na najbardziej wysuniętej na południe działce znajduje się biurowiec, jeden z pierwszych wieżowców Wrocławia (aktualnie oddział Santander Bank Polska). Liczby działek zachodniej pierzei sięgają 240 stóp, kończąc się przy ul. Kiełbaśniczej.

Pierwszą, datowaną na pierwszą połowę XIII wieku, kamienicą jest kamienica „Pod Siedmioma Elektorami” (nr 8), przebudowana i poszerzona w głębi działki o jeden trakt na przełomie XV i XVI wieku. W XIII wieku również powstała kamienica przy Rynku 3, która zachowała motywy renesansowe i manierystyczne, a także kamienica „Pod Złotym Orłem” oraz kamienica przy Rynku 5. W XIV wieku wzniesiono kamienicę nr 7, dziś zwaną kamienicą „Pod Błękitnym Słońcem”, a także kamienicę przy Rynku 1. W 1575 roku kamienica nr 5 została przebudowana w stylu włoskiego manieryzmu z portalem w osi budynku, któremu nadano formę bogato zdobionej elewacji. Podobna kamienica nr 9 została przebudowana w0490, a w 1587 roku kamienica nr 2, „Pod Gryfami”, również doświadczyła przebudowy, co wprowadziło nowe style w architekturze i wystroju. Kamienice w tej części Rynku zachowały bogate dekoracje oraz historyczność stylizacji z 19 wieku, co przyczyniło się do ich wzorotwórczości. W 1945 roku pierzeja zachodnia osłabła najbardziej podczas zniszczenia kamienic nr 4. Budynkiem nr 3 uszkodzeniu uległa kamienica nr 3, a jedynie nieznaczne zmiany dotyczyły kamienicy nr 8, co zaowocowało koncepcją odbudowy kamienic o pierwotnym wyglądzie i stylach historycznych.

Pierzeja południowa

Pierzeja południowa nazywana była „Strona Złotego Pucharu” (niem. Goldene-Becher-Seite), a wcześniej „Przy Starej Szubienicy” (Beim Alten Galgen). Jej zabudowa występuje w znacznym stopniu jako wolna rekonstrukcja z okresu powojennego (1952-1960). Duża część budowli stanowiła dawne secesyjne lub modernistyczne domy towarowe, ukryte za pseudohistoryczną elewacją.

Najstarszymi elementami w pierzei południowej są kamienica nr 12 oraz kamienice nr 17 i 24. Murowana kamienica narożna nr 12 została wzniesiona w XIII wieku, na miejscu budynku drewnianego. Dwie pozostałe kamienice były wzniesione na planie czworoboku, zwróconym krótszym bokiem do pierzei Rynku, a dom nr 17, datowany na prawdopodobnie drugą ćwierć XIII wieku, miał jednoprzestrzenne pomieszczenie i pozostał przykryty sześcioma przęsłami krzyżowego sklepienia. Pod koniec XIII wieku wzniesiono również kamienice nr 21, 23 „Pod Zieloną Dynią” oraz nr 26 „Pod Złotym Pucharem”. Pozostałe kamienice zbudowano w XIV wieku. Jednym z największych budynków była kamienica nr 19. Pomieszczenia w piwnicy miały dwa kamienne filary podtrzymujące sześć półsklepień krzyżowych, a ich rozmach powstawał także w pomieszczeniach na parterze. Pod koniec XVI wieku przebudowano fasady kamienic nr 27 oraz 28 nawiązując do późnorenesansowych i manierystycznych form. Po roku 1689 fasadę kamienicy nr 20 zmodyfikowano.

W latach 1836–1855 wznoszono pod nazwą „Złoty Puchar” jako element barokowy i bliskie powiązania w ujęciu historii, w tym również kamienica nr 14, a w zamian za to wyburzono starsze konstrukcje. W latach 1876-1895 zniszczono kamienice nr 15, 24, 25 oraz 28, w ich miejsce powstały nowe obiekty wyrok zmodernizowanych rozwiązań hewii wyrenesansowych.

Pierzeja wschodnia

Pierzeja obejmuje numery od 29 do 41, dawniej znana jako „Strona Zielonej Trzciny” (niem. Grüne-Rohr-Seite) bądź „Strona Zielonej Rury”. Jej nomenklatura najprawdopodobniej odnosi się do studni zwanej Studnią Zielonej Rury, która stała naprzeciwko kamienicy nr 35.

Pierzeję przekształca ulica Kurzy Targ, łącząca Rynek z ulicą Szewską i powstała jako łącznik Rynku z kościołem św. Marii Magdaleny. Badania archeologiczne dowodzą, że ulica, wbrew teorii wcześniejszych badaczy, nie powstała w tym samym okresie co wytyczenie Rynku, a zaczęła być zbudowana kilkadziesiąt lat później (połowa XIII wieku). Na początku XIII wieku, pomiędzy kamienicami nr 32 i 33 (prawie przed linią pierzei), znajdował się budynek o nieokreślonym przeznaczeniu. Niemal na miejscu wzniesiono drewniany budynek o długości 6 metrów, podpiwniczony, za którym stoi budynek gospodarczy również w konstrukcji dzielnicy, o około 7-8 metrach długości i głębokości 1,4 m. Budynek spłonął w krótkim czasie po wzniesieniu. Przed główną budowlą, stojącą przy działkach 32 i 33, usytuowany został budynek handlowy o długości 4,35 m i głębokości 0,3 m. Dwa inne drewniane budynki stały za budynkiem gospodarczym. Wszystkie budynki spłonęły w tym samym czasie. Po roku 1223, w pobliżu dzisiejszej ulicy Kurzy Targ, zbudowany został kolejny gmach przedsionkowy.

Najstarszymi kamienicami w tej pierzei są narodzić się kamienice nr 33 oraz nr 41 „Pod Złotym Psem”, a ich powstanie datuje się na koniec XIII wieku. Pozostałe kamienice powstały w XIV i XV wieku. Przez wieki, rynkowe kamienice przekraczały własne poziomy, kamienice przekształcano se tęgo do nieprzewidywalnych skomplikowanych układów budowlanych, a niegdyś również popularnych stylów architektonicznych.

Pierzeja północna

Pierzeja północna obejmuje kamienice z numerami od 42 do 60. Dawniej była określana jako „Strona Targu Łakoci” (Naschmarkt-Seite), a jej nazwa nawiązywała do towarów, jakie można było nabywać po tej stronie rynku (np. artykuły spożywcze, owoce, tłuszcze). Najstarszymi budowliami w pierzei północnej są kamienica nr 52 „Pod Złotą Kotwicą” oraz kamienica nr 43 „Pod Złotym Pelikanem” z drugiej połowy XIII wieku. Z tego samego okresu pochodzą także kamienice nr 48 i 49, powstałe z podziału jednego obiektu. Rozkład pomieszczeń w kamienicy nr 52 przypominał organizację kamienic w typu ryglowego, z odszukanym pomieszczeniem i drugim, mniejszym.

Budynek kryty dachem, z potencjalnie uszkodzoną architekturą wraz z pojawiającymi się pojawiającymi hodowcami warzyw, owoców oraz rzecznych. W 1672 roku powstała budowla kamienicy zarówno pod postacią barokową, jak i we współczesnym stylu klasycystycznym. W 1775 roku tej samej miary poddawanej Renesansowi zmieniano inne budowle ocalałe zarówno z północy, jak i z zachodu.

Kamienice niosły pomyślną do miejsca w proponomościach ograniczonego wejścia i kolejne przyjmowanie usuwano, a usuwano także wiele budynków niezbędnych, co drożyło rozwój kamienic na wschód, do 1950 w miejsce zabytkowych obiektów umiejscowionych po drugiej stronie. Ostateczne prace odbudowy budynków 42 i 43 z powstałych do 1952 roku, widoczne przy pomocy współczesnych tutaj projektantów a także architektów. Na zakończenie odbudowy kamienic objętych miejscowym planem na poziomie całego obrazu i nadszedł z 1956

Domy altarystów

Północno-zachodni narożnik Rynku przylegał do cmentarza przy kościele sw. Elżbiety, skonstruowanego przed 1254 rokiem. Wzdłuż ulic Odrzańskiej oraz św. Mikołaja, wzniesione w średniowieczu jednostraktowe budynki pod pierze największe, nabudowa przeprowadzona przez okresizacji renesansowej i barokowej, historyczne kamienice przeznaczone dla służby kościelnej (altarystów), powstały przy budowie w 1728 roku poprzez barokowy portal Christopha Hacknera. W dniach współczesnych do naszych czasów, zachowały się trzy narożne kamienice.

Handel na Rynku

Targi i pomniejszy handel na Rynku

W wyniku odkryć archeologicznych odnalazły się najstarsze kramy kupieckie, zlokalizowane w południowej części pierzei zachodniej, datowane na koniec XIII i początek XIV wieku. Budynki te były skonstruowane w systemie międzysłupowym oraz szkieletowym, z podłogą wykonaną z dranic lub otoczaków, osadzoną na piaskowej podsypce. Długość tych obiektów sięgała czterech i pół metra.

Ważnym punktem historii Rynku jest również targ rybny, który funkcjonował w południowo-zachodnim narożniku aż do połowy XVIII wieku. Około 1417 roku, pojawiły się tam budy śledziarzy i solarzy, które w XVI wieku przeniesiono na plac Solny oraz plac Nowy Targ. Jednak, do początku XIX wieku, budy handlowe nadal były obecne na samym Rynku, a na jego planach można było zaobserwować ich ustawienie w cztery rzędy koryt, prostopadle do Ratusza.

Na zachodniej części Rynku, funkcjonował Targ Wełny, na którym gromadzono towary tranzytowe, takie jak śledzie, ołów, sól kamienną czy wełnę. W pobliżu kościoła św. Elżbiety istnieje także tzw. „tendilmarkt”, gdzie można było handlować starociami. Z kolei, na północnej części Rynku odbywał się Targ Łakoci, gdzie sprzedawano różnorodne artykuły spożywcze oraz codzienne potrzeby.

W ciągu wieków, Rynek był miejscem organizowania cotygodniowych targów i jarmarków, w tym najstarszych, takich jak świętojański, jarmark w śródpościu, oraz jarmarki na św. Elżbietę i św. Bartłomieja. Do XVI wieku istniał także Targ Otrąb, a z kolei na rogu ulic Wojciecha i Kuźniczej sprzedawano akcesoria, takie jak lusterka czy kostki do gry. Najwięcej kramów funkcjonowało we wschodniej części Rynku, gdzie sprzedawano wyroby lokalnych rzemieślników już od 1309 roku.

Uliczka prowadząca do kościoła Św. Marii Magdaleny, znana była jako Targ Ptasi czy Kurzy Targ, gdzie sprzedawano produkty rolnicze oraz zioła, a nawet książki i kwiaty – stąd wzięły się różne nazwy oraz znane apteki jak „Apteka Pod Targiem Wieńców”.

W XVIII i XIX wieku, jak wskazują doświadczenia handlowe, zachodni i północny handel znacznie spadł. Pozostały głównie kramy na wschodniej stronie Rynku oraz w halach targowych, co przynosiło około 320 bud w 1894 roku. Z czasem, liczba ta malała, a do 1934 roku pozostały jedynie 33 budy. XX wiek z kolei był świadkiem rozwoju nowoczesnych domów handlowych, które stały się głównym miejscem wymiany handlowej.

Po zakończeniu II wojny światowej, wiele historycznych budynków zostało zniszczonych. W latach 1949–1952 przystąpiono do rekonstrukcji, a nowo powstałe lokale służyły głównie handlowi oraz usługom. Stanowią oto przykład adaptacji przestrzeni do współczesnych potrzeb mieszkańców Wrocławia.

Domy handlowe

Na przełomie XIX i XX wieku Rynek przeszedł znaczącą transformację. Stare kamienice były wyburzane, by w ich miejsce powstały nowoczesne domy handlowe. W sumie wzniesiono osiemnaście takich budynków, z których największy to Dom towarowy Braci Barasch, znany dziś jako Dom Handlowy „Feniks”.

Domy handlowe na Rynku w okresie 1880–1939
Lp.	Nazwa domu handlowego	Adres	Rok budowy
1	Geschäftshaus Ludwig Wittemberg & Co	Rynek 1	1907
2	Geschäftshaus Philippi	Rynek 12	1904
3	S.L. Landsberger	Rynek 20	1906
4	Geschäftshaus Menzel & Sohn	Rynek 21	1928
5	Warenhaus Klausner	Rynek 22	1902
6	Haus Zum Grünen Kürbis Geschäftshaus Schäffer	Rynek 23	1910
7	Geschäftshaus Stein & Koslowsky Geschäftshaus Herz und Ehrlich	Rynek 25	1906 1920
8	Goldener Becher	Rynek 27–28	1913
9	Goldene Krone	Rynek 29	1904
10	Geschäftshaus Gersona Fränkla	Rynek 36–37	1896
11	Geschäftshaus Louisa Lewy’ego	Rynek 39–40	1904
12	Geschäftshaus M. Fischhoffa	Rynek 43	1890
13	Trautner	Rynek 49	1901
14	Geschäftshaus Hünert	Rynek 50	1903
15	Wohn-und Geschäftshaus Levy jr. „Marcus, Der grosse Bazar”	Rynek 51	1887 1908–1909
16	Geschäftshaus Cassel & Goldberg	Rynek 58	1905
17	Sächsische Haus Warenhaus Gebrüder Barasch	Rynek 31–32	1856 1903
18	Henel und Fuchs	Rynek-Ratusz 25–27	1901

Instytucje bankowe

W średniowieczu na wrocławskim Rynku zaczęły powstawać pierwsze instytucje bankowe, głównie jako ekspozytury domów kupieckich oraz placówki spółek bankierskich. W tym kontekście istotnym punktem była wrocławska giełda towarowa, zlokalizowana w budynku Gildii Kupieckiej. Przez dłuższy czas większość banków miała swoje siedziby w prywatnych domach oraz pałacach miejskich, aż do XIX wieku, kiedy rozpoczęto budowę nowych obiektów publicznych typowo dla sektora bankowego.

Do lat 50. XIX wieku w Wrocławiu działały dwa istotne banki publiczne: Bank Królewski oraz Ziemstwo Śląskie. Ich działalność skoncentrowana była głównie na kantorowej i depozytowej obsłudze klientów. Właściwie wszystkie banki miały swoje biura w pobliżu Rynku oraz w sąsiednich ulicach, aż do 1945 roku, kiedy działało tam około dziesięciu instytucji bankowych.

Po wojnie w Rynku rozpoczęły swoje funkcjonowanie różne instytucje bankowe takie jak Bank Zachodni WBK, obecnie Santander Bank Polska w kamienicy nr 9/11, Powszechna Kasa Oszczędności, PKO Bank Polski oraz inne, które koncentrowały się na różnych formach finansowania dla mieszkańców.

Banki na wrocławskim Rynku
Lp.	Nazwa Banku	Lokalizacja	Rok założenia	Informacje historyczne
1	Städtliche Sparkasse Breslau (Miejska Kasa Oszczędności)	Rynek 9/10/11	1820	Bank, który od 1837 roku miał swoją siedzibę w nowym budynku przy Rynku 10/11, wzniesionym po wyburzeniu dwóch kamienic. Po 1945 roku znany jako Bank Zachodni WBK, a od 2018 roku jako Santander Bank Polska.
2	Bankhaus Perls & Co	Rynek 13	1903	Od 1905 roku bank-córka Schlesische Handels-Bank A.G. (Śląski Bank Handlowy), działał w kamienicy do 1920 roku.
3	Bankhaus Max Glitter	Rynek 15	1924	Bank istniał od 1911 roku, pierwotnie przy ul. Piłsudskiego 63, a w 1925 roku przeniósł się na Rynek, zajmując parterowe pomieszczenia. Zamknięty pod koniec lat 30. XX wieku.
4	Bankhaus Oppenheim & Schweitzer	Rynek 26	od 1870	W 1870 roku w kamienicy wykonano specjalne witryny na potrzeby banku. W nowym budynku, który pełnił funkcje domu handlowego i został wzniesiony w 1909 roku, bank miał swoją siedzibę.
5	Wohn- und Geschäftshaus Jaffe & Co.	Rynek 27	od lat 70. XIX wieku	Bank miał siedzibę na parterze kamienicy, a w 1890 roku przeniósł się do nowego gmachu na narożniku ul. Świdnickiej 1/Rynek 28.
6	Breslauer Wechslerbank (Wrocławski Bank Wekslowy)/Dresdner Bank	Rynek 28	1871	Bank pierwotnie znajdował się przy ul. Świdnickiej 1. W 1910 roku został przejęty przez Bank Drezdeński, który miał siedzibę w Świdnickiej 1/Rynek 27/28.
7	Bankhaus Gebrüder Guttentag	Rynek 29	1826	Pierwotna siedziba znajdowała się na parterze budynku. W 1904 roku przeniesiono ją na ul. Świdnicką 3/4. W 1913 roku bank został przejęty przez Dresdner Bank.
8	Breslauer Disconto-Bank (Wrocławski Bank Dyskontowy)	Rynek 30	1870	Pierwsza siedziba przy rogu ulic Ofiar Oświęcimskich/Gepperta. Od 1905 roku znajdował się w Rynku nr 30. W 1913 roku bank został przejęty przez Darmstädter Bank, a po fuzji w 1922 roku działał jako Danat-Bank oraz później jako Bank für Handel und Industrie.
9	Bankhaus Ernst Heimann	Rynek 33	1819	Pierwotna siedziba znajdowała się w kamienicy Rynek 34, a od 1833 roku na parterze i pierwszym piętrze Rynek 33. Obecnie siedziba Powszechnej Kasy Oszczędności oraz (od strony Kurzego Targu) Banku Polskiej Spółdzielczości S.A.
10	Bankhaus Ernst Heimann	Rynek 34	1819	Siedziba banku do 1833 roku, a następnie przeniesiona do budynku nr 33. Dziś mieści się tam Bank Polskiej Spółdzielczości S.A.

Komunikacja na Rynku

10 maja 1840 roku rynek wrocławski zyskał nowe połączenie z okolicznymi miejscowościami Popowicami i Szczytnikami, dzięki wprowadzeniu pierwszego omnibusu konnego. Linię obsługiwała firma Conrada Kisslinga, który był również właścicielem kilku piwiarni, w tym popularnej w kamienicy nr 1 na Rynku oraz browaru we Wrocławiu.

17 listopada tegoż roku uruchomiono regularną linię omnibusa, która kursowała od Bramy Mikołajskiej przez Rynek do Bramy Oławskiej i z powrotem. W listopadzie wprowadzono także dwie kolejne trasy obsługiwane przez firmę Juliusa Langego. Jedna z nich łączyła dzisiejszy pl. Kościuszki przez Rynek z Zatumiem, a druga prowadziła z Przedmieścia Mikołajskiego przez Rynek do Przedmieścia Oławskiego.

W następnym roku, 1841, linie omnibusów były likwidowane, a ich powrót do komunikacji miejskiej miał miejsce dopiero w 1862 roku, gdy zaczęły kursować na różnych trasach aż do wybuchu I wojny światowej. W 1877 roku miało miejsce stałe połączenie Rynku z innymi częściami miasta, kiedy to Wrocławskie Towarzystwo Kolei Ulicznej zainaugurowało konne tramwaje miejskie.

14 czerwca 1893 roku (według Czernera, data to 1891) zainstalowane zostały pierwsze tramwaje elektryczne na trzech liniach, z czego jedna z tras łączyła Rynek z cmentarzem na Grabiszyńskiej. W XX wieku torowiska zostały ustawione wokół Rynku, tworząc wewnętrzny trakt. W kolejnych latach, wraz z nasilającymi się wstrząsami, wymieniono nawierzchnię Rynku na amortyzujący bruk drewniany.

Po zakończeniu I wojny światowej, gdy transport kołowy stawał się coraz bardziej popularny, powstały różne projekty mające na celu usprawnienie komunikacji w otoczeniu Rynku. Jednym z pomysłów H.L. Sierksa było utworzenie dwupoziomowych skrzyżowań w narożnikach Rynku, a także wzniesienie ramp prowadzących w kierunkach wschód-zachód. Dodatkowo sklepy w pierzejach północnej i południowej miały być rozbudowane, by wypełniać przestrzeń pod estakadą.

Inna koncepcja zakładała budowę metra łączącego Rynek z trzema kluczowymi węzłami kolejowymi Wrocławia: Głównym, Świebodzkim i Nadodrzańskim.

Po 1945 roku linie tramwajowe pozostawały aktywne, a pierwsza z nich, linia nr 3, została uruchomiona 22 listopada 1945 roku, łącząc Rynek z ulicą Legnicką. W 1946 roku pojawiły się kolejne połączenia, w tym linia nr 4, łącząca Rynek z cmentarzem przy ul. Grabiszyńskiej, linia nr 5 z ul. Krakowską, oraz linia nr 7, która prowadziła trasą Rynek – Świdnicka – Powstańców Śl. – Krzyki. W 1947 roku dodano linię nr 12 do Sępolna, a w 1948 linię 14 do Grabiszynka. W 1978 roku linie tramwajowe, które pierwotnie przechodziły przez Rynek, przeniesiono na ul. Kazimierza.

Po wprowadzeniu transportu samochodowego istniała możliwość wjazdu na Rynek. Wzdłuż Ratusza zlokalizowane były ulice, a w zachodniej części znajduje się plac parkingowy, dostępny dla wszystkich pojazdów, w tym autokarów. Do 1973 roku w zachodniej części Rynku funkcjonowała stacja paliw.

Po kompleksowym remoncie nawierzchni Rynku w latach 1995–1997, ruch kołowy został całkowicie zamknięty w obrębie Rynku.

Obiekty kulturalne na wrocławskim Rynku

Muzea

Wrocław, miasto o bogatej historii i kulturze, oferuje wiele instytucji muzealnych, które przyciągają zarówno mieszkańców, jak i turystów. Jednym z nich jest Muzeum Miejskiego, które znajduje się w Starym Ratuszu przy Sukiennicach 14/15. Oferuje on różnorodne ekspozycje przedstawiające historię regionu Wrocławia.

Kolejną interesującą placówką jest Muzeum Farmacji Uniwersytetu Medycznego, ulokowane w XIII-wiecznej kamienicy „Pod Złotym Orłem” we Wrocławiu, przy Kurzym Targu 4. To wyjątkowe miejsce nie tylko ukazuje historię farmacji, ale również jest przykładem architektury z minionych wieków.

Nie można zapomnieć o Muzeum „Pana Tadeusza”, które mieści się w kamienicy nr 6 „Pod Złotym Słońcem”. To miejsce poświęcone jest najważniejszym dziełom Aleksandra Mickiewicza i stanowi ważny element kulturalnej tożsamości miasta.

Biblioteki

Wrocław może się również pochwalić bogatym zapleczem bibliotecznym. Warto odwiedzić Dolnośląską Bibliotekę Publiczną im. Tadeusza Mikulskiego, która od 1948 roku znajduje się w kamienicy nr 58 „Pod Złotą Palmą”. Biblioteka ta oferuje szeroką gamę zbiorów książkowych oraz różnorodne wydarzenia kulturalne dla mieszkańców.

Inne instytucje

Na Rynku, pod adresem Rynek-Ratusz 24, zlokalizowany jest Ośrodek Kultury i Sztuki we Wrocławiu, który organizuje różnorodne wydarzenia kulturalne, wystawy oraz warsztaty, przyczyniając się do kulturalnego życia miasta.

---

Oceń: Rynek we Wrocławiu

---