Ulica Stalowa we Wrocławiu

---

Historia

„Ulica Stalowa, zlokalizowana w osiedlu Gajowice, to obszar z bogatą historią, która sięga 1868 r., kiedy to osiedle zostało włączone do Wrocławia. W przeszłości biegła tędy droga w kierunku dawnej wsi Grabiszyn, datującej się od 1465 roku. Przy pierwszej wzmiance z 1499 roku, była określana jako droga grabiszyńska. Właściwe nadanie statusu ulicy miało miejsce w 1823 r. Na południowym końcu obecnej Stalowej istniało Kwaśne Źródło, znane jako Sauerbrunn, wzmiankowane już w 1806 r. Użytkowano je rekreacyjnie aż do 1945 r., a w jego pobliżu usytuowany był staw z wypożyczalnią łódek, znany jako Park przy Kwaśnym Źródle. W miarę rozwoju tego obszaru, na podstawie dawnej drogi gruntowej, utworzono później odcinek ulicy Kruczej. W 1901 roku odcinek Stalowej był już uwzględniony na planach, wówczas nosząc nazwę Kopischstrasse.

Rozwój zabudowy w rejonie Stalowej, zwłaszcza w północnej części, miał miejsce dopiero w pierwszej połowie XX wieku, gdy powstały nowoczesne budynki, w tym kamienice czynszowe, tworzące zabudowę pierzejową. Najpierw przystąpiono do budowy północnej części od ulicy Grabiszyńskiej, a później południowej, od ulicy Kruczej do Kwaśnej. Lata 1925-1936 to czas realizacji zabudowy wzdłuż ulicy Kruczej oraz przy przyległych ulicach. Obejmuje ona osiedle Sauerbrunn-Viertel, zaprojektowane przez Hermanna Wahlicha oraz Heinricha Rumpla w 1928 r. W centrum ulicy, łącząc wyżej wymienione odcinki, zabudowa powstała po 1932 roku.

W 1943 r. (lub w latach 1940-1941) przy skrzyżowaniu z ulicą Grabiszyńską wzniesiono schron przeciwlotniczy przeznaczony dla ludności cywilnej. Architektami byli Richard Konwiarz oraz Rudolf Stein, a projekt inspirowany był budowlą więzienia dla kobiet w Würzburgu, zaprojektowaną przez Petera Speetha z 1809 r. Stworzono obiekt pięciokondygnacyjny w kształcie litery „L” z częścią mieszkalną oraz gospodarczą, z charakterystycznym dachem trapezowym. Elewacja charakteryzowała się boniowaniem w przyziemiu oraz regularnie rozmieszczonymi otworami wentylacyjnymi. Środkowe wejście nawiązuje stylem do monumentalnej bramy fortecznej. W latach 70. XX wieku dach został niekorzystnie obniżony, a wejście zamurowane. W okresie 2008-2010 przeprowadzono rewitalizację schronu na potrzeby Archiwum Urzędu Miejskiego.

W wyniku wojny i oblężenia Wrocławia w 1945 roku zniszczeniu uległa znaczna część zabudowy. Mimo to, przetrwały niektóre kamienice oraz budynki po północnej stronie ulicy Grabiszyńskiej i w rejonie ulicy Kruczej, w tym elementy Sauerbrunn-Viertel. Mniejszy stopień zniszczeń wynikał z faktu, że ten obszar został zdobyty przez Armię Czerwoną stosunkowo wcześnie, już w lutym 1945 r. Następne walki miały miejsce w dalszej części miasta, powodując większe straty.

Po wojnie zasypano Kwaśne Źródło oraz staw. Mieszkańcy, którzy napłynęli do Wrocławia, zaczęli w tym miejscu tworzyć ogrody bez formalnych ram organizacyjnych. Dopiero w 1949 r. zainicjowano Pracowniczy Ogród Działkowy „Gajowice”. W latach 60. XX wieku rozpoczęła się budowa osiedla mieszkaniowego – Osiedle Gajowice na wolnych terenach, gdzie przedtem stały zniszczone budynki. Zabudowa dotarła aż do ulicy Stalowej, a w sąsiedztwie ulicy Oprowskiej zrealizowano zespół szkół o nowoczesnej architekturze, zaprojektowany przy Grochowej 36-38 we Wrocławiu. Współczesna ulica Grabiszyńska stała się jedną z kluczowych arterii komunikacyjnych miasta. W latach 2010-2011 odnowiono przestrzeń międzyblokową Stalowa, Brązowa, Spiżowa, a w latach 2015-2017 zbudowano nową trasę rowerową wzdłuż ulicy Grabiszyńskiej.

Nazwy

Historia ulicy we Wrocławiu jest nasycona różnorodnymi nazwami, które odzwierciedlają zmieniające się czasy oraz konteksty kulturowe.

W przeszłości nosiła ona następujące nazwy:

• Kopischstrasse, do 1946 r.,
• Stalowa, od 1946 r.

Niemiecka nazwa ulicy, Kopischstrasse, była oddaniem hołdu Augustowi Kopischowi, który przyszedł na świat 26 maja 1799 roku we Wrocławiu, a odszedł 6 lutego 1853 roku w Berlinie. Był on nie tylko poetą, ale także malarzem, pozostawiającym trwały ślad w kulturze.

Obecna nazwa ulicy została nadana przez Zarząd Wrocławia i ogłoszona w okólniku nr 12 z dnia 7 marca 1946 roku.

Układ drogowy

Ulica Żelazna posiada drogę gminną o długości 1128 m, która funkcjonuje pod numerem drogi 106264D oraz ma przypisany numer ewidencyjny G1062640264011. Odcinek ulicy, który rozciąga się od ulicy Grabiszyńskiej w kierunku torów kolejowych, otrzymał klasę dojazdową, co odgrywa istotną rolę w lokalnej infrastrukturze.

Droga ta łączy się z następującymi publicznymi drogami kołowymi:

Typ powiązania	Nazwa drogi	Zdjęcie
kontynuacja	ulica Mielecka ulica Bernarda Pretficza (połączenie pieszo-rowerowe)	brak
skrzyżowanie	ulica Krucza	brak
skrzyżowanie	ulica Kwaśna	brak
ciąg pieszo-rowerowy	teren ROD „Gajowice”	brak
skrzyżowanie	ulica Pereca	brak
skrzyżowanie	ulica Grochowa	brak
skrzyżowanie	ulica Oporowska	brak
skrzyżowanie z sygnalizacją świetlną	ulica Grabiszyńska (klasy głównej, torowisko tramwajowe)	brak
skrzyżowanie	ulica Miedziana	brak
skrzyżowanie	ulica Brązowa	brak
ciąg pieszo-rowerowy	planowane: do ulicy Manganowej i dalej wzdłuż torów	brak

W kontekście ewidencyjnym, ulica zajmuje działki o łącznej powierzchni 25 150 m², co szczegółowo zdefiniowane jest w poniższym zestawieniu:

Numer działki	Odcinek	Powierzchnia	Zagospodarowanie	Zdjęcie
dz. nr 3, AM-16, obręb Grabiszyn	od ul. Kruczej do Kwaśnej	3201 m²	droga gminna	brak
dz. nr 17/1, AM-14, obręb Grabiszyn	od ul. Kwaśnej do Grabiszyńskiej	14 491 m²	droga gminna	brak
dz. nr 7, AM-10, obręb Grabiszyn	od ul. Grabiszyńskiej do torów	7458 m²	droga gminna	brak
Łączna powierzchnia: 25 150 m²

Aktualnie, na odcinku od ulicy Grabiszyńskiej do torów kolejowych, obowiązuje ograniczenie prędkości do 30 km/h. Ten fragment ulicy jest również dostosowany do ruchu rowerowego, łącząc się z siecią ścieżek rowerowych, które biegną wzdłuż ulicy Grabiszyńskiej. W pobliżu skrzyżowania z tą ulicą znajduje się stacja roweru miejskiego, co sprzyja rozwojowi aktywnego transportu.

Dla rozwoju przestrzeni publicznej osiedla, odcinek ulicy od ulicy Kruczej do Grabiszyńskiej uznawany jest za kluczowy element, zapewniający spójność urbanistyczną. W obszarze tej ulicy znajdują się również przystanki autobusowe i tramwajowe przy skrzyżowaniu z ulicą Grabiszyńską, noszące nazwę „Stalowa”. Na odcinku od ulicy Grochowej do ulicy Grabiszyńskiej, miejskie linie autobusowe mają swoje trasy.

Warto również dodać, że przed laty, do lat 90. XX wieku, ulicą Stalową od strony ulicy Icchaka Lejba Pereca do Kruczej przechodziła linia autobusu pośpiesznego „C”, która kursowała w jednym kierunku.

W zbiorczej informacji dotyczącej ulicy, nawierzchnia jezdni została wykonana z granitowej kostki brukowej, z niewielkimi wyjątkami przy skrzyżowaniu z ulicą Grabiszyńską, gdzie zastosowano nawierzchnię z masy bitumicznej. Takie rozwiązania materiałowe mają na celu nie tylko zapewnienie trwałości, ale i estetyki przestrzeni urbanistycznej, co odzwierciedla dbałość o otoczenie.

Zabudowa i zagospodarowanie

Obszar ulicy Stalowej, rozciągający się od ulicy Kruczej aż do ulicy Kwaśnej, charakteryzuje się historyczną zabudową, która przetrwała przedwojenne czasy. Przeważają tutaj budynki mające trzy lub cztery kondygnacje, ale wśród nich wyróżniają się również nowoczesne obiekty, znajdujące się pod numerami 6a i 6b.

Po zachodniej stronie ulicy znajduje się rozległy teren Rodzinnych Ogrodów Działkowych „Gajowice”, który zajmuje ponad 11 hektarów. W tej okolicy można również znaleźć przychodnię GRABISZYN, która dysponuje budynkiem o powierzchni zabudowy wynoszącej 600 m². Idąc dalej na zachód, odnajdziemy pięciokondygnacyjną zabudowę mieszkalną z lat 60. XX wieku, która znajduje się między ulicą Kwaśną a Pereca.

Obszar ten, zlokalizowany w kwartale obejmującym ulicę Stalową, Grochową oraz Pereca, jest również miejscem, gdzie znajdują się tereny szkoły. Następnie, blisko ulicy Grabiszyńskiej, widać kolejne budynki osiedla Gajowice, które również datowane są na lata 60. XX wieku i składają się z bloków mieszkalnych o wysokości pięciu i jedenastu kondygnacji.

Przechodząc na przeciwną stronę ulicy Grabiszyńskiej, napotykamy na dawny schron, który miał pięć kondygnacji nadziemnych z powierzchnią zabudowy wynoszącą 609 m². Obecnie znajduje się tam Archiwum Miejskie, zlokalizowane po zachodniej stronie ulicy. Wschodnia strona oferuje wolnostojący budynek, który ma charakter mieszkalno-usługowy. W szczególności część budynku przy ulicy Stalowej 63 ma aż jedenaście kondygnacji nadziemnych oraz powierzchnię zabudowy wynoszącą 254 m², podczas gdy druga część, zlokalizowana przy ulicy Spiżowej 2, obejmuje 367 m².

Zabudowa ulicy Stalowej uniemożliwia dominację jednego stylu architektonicznego, gdyż po obu stronach ulicy znajdują się pierzeje z zachowanymi budynkami mieszkalnymi, a także powojenne obiekty, które łączą funkcje mieszkalne oraz usługowe. Wysokość zabudowy waha się od jednej do pięciu kondygnacji nadziemnych. Ulica kończy się w miejscu, gdzie znajdują się tory kolejowe oraz zespół garaży jednokondygnacyjnych, jednostanowiskowych.

Ulica Stalowa znajduje się na terenie o wysokości bezwzględnej, która waha się od 119,0 do 121,6 m n.p.m., co dodaje jej charakterystycznego położenia w miejskim krajobrazie Wrocławia.

Zieleń

W otoczeniu ulicy Stalowej we Wrocławiu znajdują się różnorodne tereny zieleni, które mają kluczowe znaczenie dla lokalnej społeczności oraz estetyki okolicy. Oto kilka charakterystycznych miejsc, które warto wymienić:

• Wnętrze przy ul. Stalowej, które obejmuje ważny dziedziniec oraz ogród, zlokalizowane za budynkiem przy ulicy Stalowej 1-7,
• ROD „Gajowcie” będące rodzinnym ogrodem działkowym, zajmujące obszar 111.637 m²,
• Zieleń międzyblokowa przy ul. Oporowskiej, znajduje się za budynkami przy ulicy Grochowej 29-31 oraz Oporowskiej 14-16,
• Dzięki dziedzińcom przy ul. Spiżowej, które również zawierają wnętrza z zielenią, dostępnym za budynkami przy ulicy Stalowej 65-77,
• oraz dziedzińcom przy ul. Stalowej, które można znaleźć za budynkami przy ulicy Stalowej 79-93.

Te obszary stanowią nie tylko zielone przestrzenie, ale również miejsca relaksu i integracji mieszkańców, podkreślając znaczenie roli zieleni w miejskim krajobrazie.

Demografia

Obszar, przez który przebiega Ulica Stalowa we Wrocławiu, charakteryzuje się wyraźnym zaludnieniem, co zresztą potwierdzają dane statystyczne z dnia 31.12.2019 r.. Znajduje się ona w kilku rejonach statystycznych, które wyróżniają się zróżnicowanymi parametrami demograficznymi.

Numer rejonu statystycznego	Liczba osób zameldowanych	Gęstość zaludnienia [lud./km²]	Obszar
930840	897	10.645	strona wschodnia, od ul. Kruczej do ul. Kwaśnej
930830	775	21.091	strona wschodnia, od ul. Kwaśnej do ul. Pereca
930800	1.413	17.946	strona wschodnia, od ul. Pereca do ul. Oporowskiej
930820	580	2.608	strona zachodnia, od ul. Kruczej do ul. Oporowskiej
930690	672	21.131	obie strony, od ul. Oporowskiej do ul. Grabiszyńskiej
930660	685	38.261	strona wschodnia, od ul. Grabiszyńskiej do ul. Brązowej
930651	865	5.132	strona zachodnia, od ul. Grabiszyńskiej do ul. Mosiężnej
930652	715	23.158	obie strony, od ul. Brązowej i Mosiężnej do torów kolejowych

Ochrona i zabytki

„Obszar, na którym znajduje się ulica Stalowa, w szczególności jej odcinek od ulicy Grabiszyńskiej do torów kolejowych, znajduje się pod ochroną jako część dzielnicy Gajowice. To miejsce jest cenne z uwagi na historyczny układ urbanistyczny, który różnorodnie rozwijał się od lat 90. XIX wieku aż do zakończenia II wojny światowej w 1945 roku. Wzdłuż tej ulicy oraz w jej najbliższym otoczeniu można dostrzec wiele zabytków, które świadczą o dawnym splendorze tej okolicy:

Obiekt i lokalizacja	Data powstania oraz nr rejestru	Zdjęcie
Odcinek od ul. Kruczej do ul. Kwaśnej
Strona wschodnia
Budynek mieszkalny, ul. Krucza 53, 55, 57, 59	1927 r. (projekt B.D.A. Wahlich und Grau; Hermann Wahlich i Erwin Grau) Ochrona: inna	–
Budynek mieszkalny, ul. Stalowa 1-7	Lata 20. XX wieku Ochrona: inna	–
Strona zachodnia
Budynek mieszkalny, ul. Krucza 61-63-65-67-69-71-73	1926 r. (projekt B.D.A. Wahlich und Grau; Hermann Wahlich i Erwin Grau), lata 1927-1930 Ochrona: inna	–
Budynek mieszkalny, ul. Stalowa 2-4	Lata 1926-1928 (projekt Hermann Wachlich) Ochrona: inna	–
Budynek mieszkalny, ul. Stalowa 6-8	Lata 1926-1928 (projekt Hermann Wachlich) Ochrona: inna	–
Budynek mieszkalny, ul. Kwaśna 6	1926 r. Ochrona: inna	–
Odcinek od ul. Grabiszyńskiej do torów kolejowych
Strona wschodnia
Budynek mieszkalno-usługowy, ul. Grabiszyńska 133-135 (ul. Spiżowa 2, ul. Stalowa 63)	Lata 1966-1967 (projekt S. Műller) Ochrona: inna	–
Kamienica, ul. Stalowa 65	1915 r. Ochrona: inna	–
Kamienica, ul. Stalowa 69	około 1905-1910 r. Ochrona: inna	–
Kamienica, ul. Stalowa 71	około 1905 r. Ochrona: inna	–
Kamienica, ul. Stalowa 73	około 1905 r. Ochrona: inna	–
Kamienica, ul. Stalowa 75	około 1905 r. Ochrona: inna	–
Kamienica, ul. Stalowa 79	około 1905-1910 r. Ochrona: inna	–
Kamienica, ul. Stalowa 81	około 1920-1925 r. Ochrona: inna	–
Kamienica, ul. Stalowa 83	około 1915 r. Ochrona: inna	–
Kamienica, ul. Stalowa 85	około 1915 r. Ochrona: inna	–
Kamienica, ul. Stalowa 87	około 1915 r. Ochrona: inna	–
Strona zachodnia
Schron przeciwlotniczy dla ludności cywilnej, obecnie Archiwum Miejskie Wrocławia, ul. Stalowa 62 (ulica Grabiszyńska 137)	Lata 1940-1941 (projekt Richard Konwiarz) Ochrona: inna	–
Budynek mieszkalny, ul. Mosiężna 1	około 1920 r. Ochrona: inna	–
Budynek mieszkalny, ul. Stalowa 86-92	około 1920 r. Ochrona: inna	–
Między torami kolejowymi
Posterunek odgałęźny WS (przy Stalowej) w zespole stacji kolejowej – Wrocław Świebodzki, plac Orląt Lwowskich	Lata 30. XX wieku Ochrona: inna	–

Dodatkowo, zespół mieszkaniowy „Gajowice”, zlokalizowany po zachodniej stronie ulicy, w odcinku od Oporowskiej do Grabiszyńskiej, został uznany za dobro kultury współczesnej. Istotne znaczenie ma również zespół budynków szkolnych przy ulicy Grochowej 36-38 we Wrocławiu, który również doczekał się takiego uznania.

Osiedle kompletne

Ulica Stalowa, rozciągająca się na swojej całej długości, przechodzi przez obszar określany jako osiedle kompletne, w szczególności Śródmieście Południowe, które zostało wskazane przez urbanistów.

W ramach standardów ustalonych dla tego obszaru, opracowano kierunki jego rozwoju, a podjęte decyzje opierają się na wynikach konsultacji społecznych. Realizacja tych planów opiera się na Wytycznych przestrzennych, które dotyczą osiedli kompletnych.

W obrębie projektu, przy ulicy Stalowej, wyznaczono dwa ważne punkty publiczne, które pełnią funkcję placów lub skrzyżowań. Należą do nich:

• skrzyżowanie ulic Grabiszyńskiej i Stalowej,
• skrzyżowanie ulic Kruczej i Mieleckiej.

W ramach obiektów budowlanych zidentyfikowano następujące miejsca:

• Szkoła Podstawowa nr 43, która pełni funkcję obiektu oświaty, zdrowia oraz sportu, zlokalizowana przy ulicy Grochowej 36-38,
• Przychodnia Grabiszyn, stanowiąca obiekt oświaty, zdrowia i opieki, mieszcząca się przy ulicy Stalowej 50,
• Archiwum Miejskie Wrocławia, które jest budynkiem charakterystycznym oraz zabytkiem, usytuowane przy ulicy Stalowej 62,
• Galeriowiec, będący także budynkiem charakterystycznym i dominującym, który zlokalizowany jest przy ulicy Grabiszyńskiej 133-135 oraz przy ulicach Spiżowej 2 i Stalowej 63.

Baza TERYT

Dane pochodzące z bazy TERYT dostarczają cennych informacji o ulicach. Według Głównego Urzędu Statystycznego, spis ulic przedstawia następujące dane:

• Województwo: dolnośląskie (02),
• Powiat: Wrocław (0264),
• Gmina/dzielnica/delegatura: Wrocław (0264011) – gmina miejska,
• Miejscowość podstawowa: Wrocław (0986283) – miasto; Wrocław-Fabryczna (0986290) – delegatura,
• Kategoria/rodzaj: ulica,
• Nazwa ulicy: ul. Żelazna (20808).

---

Oceń: Ulica Stalowa we Wrocławiu

---