Osiedle Gajowice

---

Położenie, otoczenie, obszar

Osiedle Gajowice jest zlokalizowane w dawnym rejonie Fabrycznej, w jego obrzeżach wyznaczonych przez obwodnicę kolejową Wrocławia, ulicę Grabiszyńską, oraz linię kolejową przebiegającą od stacji Wrocław Grabiszyn do Wrocławia Głównego. Oprócz tego, granice osiedla wyznaczają również ulica Zaporoska, Gajowicka oraz aleja gen. Józefa Hallera.

Na północy osiedle graniczy z terenami Muchoboru Małego oraz Przedmieścia Świdnickiego, wschodnia część sąsiaduje z osiedlem Powstańców Śląskich, na południu z Borkiem, a zachodnia granica osiedla rozciąga się przy kolejowej linii obwodowej wzdłuż Grabiszyna-Grabiszynka.

Obszar Gajowic znany jest z dominującej zabudowy z wielkich osiedli blokowych. W innych lokalizacjach, gdzie zabudowa Gajowic funkcjonuje jako dopełnienie historycznej tkanki miejskiej z okresu po II wojnie światowej, można spotkać zabudowę śródmiejską. Do takich miejsc zalicza się rejon placu Icchaka Lejba Pereca oraz pobliskie ulice, w tym ulicę noszącą jego imię oraz Szczęśliwą, Żelazną, Lwowską i Jemiołową.

Natomiast teren na południe od ulicy Kruczej, do alei gen. Józefa Hallera, gdzie domy również stanowią jedynie uzupełnienie przestrzeni wokół zachowanej historycznej zabudowy, definiuje się jako osiedla kameralne, co nadaje mu odmienny charakter i klimat.

Historia

Historia obszaru, na którym aktualnie zlokalizowane jest osiedle „Gajowice”, jest nierozerwalnie związana z dziejami samego Gajowic. Rok 1868 stanowi kluczowy moment w dziejach tej okolicy, gdyż wtedy teren ten został oficjalnie włączony w granice Wrocławia. Już na przełomie XIX wieku obszar ten był intensywnie zabudowany, szczególnie w północnej części, gdzie dominowały kamienice czynszowe. W południowej części można było natomiast znaleźć domy szeregowe oraz willi.

W czasie II wojny światowej, podczas oblężenia Wrocławia w 1945 roku, dużą część istniejącej zabudowy zniszczył konflikt zbrojny. Po zakończeniu działań wojennych i odgruzowaniu obszaru, powstały niezabudowane tereny z układem przedwojennych ulic, które zostały przeznaczone pod nowe inwestycje. Projektowanie osiedla rozpoczęto w 1959 roku, co było istotnym krokiem w kierunku odbudowy miasta po wojnie.

Osiedle Gajowice miało być pierwszym po II wojnie światowej tak dużym kompleksem mieszkaniowym we Wrocławiu. Z różnych źródeł wynika, iż planowane było, aby zamieszkiwało je od dwudziestu do trzydziestu tysięcy mieszkańców. Inwestycja została zrealizowana przez Dyrekcję Budowy Osiedli Robotniczych Wrocław – Miasto I, która zleciła projekt zespołowi pracowni Miastoprojekt – Wrocław.

Budowę osiedla zrealizowano w latach 1960-1970. W tym okresie był to rejon największej koncentracji potencjału budowlanego we Wrocławiu. Projekt ten znany był jako wielki poligon doświadczalny, stosujący różnorodne próby technologiczne oraz realizacyjne. Warto również zauważyć, że niektóre obiekty powstawały w konkretnych datach: wysokie punkty przy ulicy Grabiszyńskiej oddano do użytku w 1963 roku, a budynki szkół podstawowych przy ulicy Grochowej 36-38 otwarte zostały w 1964 roku. Również działający obecnie budynek liceum ogólnokształcącego nr V rozpoczął funkcjonowanie w 1966 roku, w tym samym czasie oddano również do użytku przedszkole przy ulicy Grochowej 15.

W roku 1967 zrealizowano budynek mieszkalno-usługowy przy ulicy Grabiszyńskiej, a w latach 1967 i 1968 zbudowano pierwsze trzy budynki zwane „żyletkowcami”, zlokalizowane przy ulicy Lubuskiej nr 54-60, 62-68 oraz 78-80. Budowa pozostałych dwóch takich obiektów trwała w kolejnych latach.

Projektanci

Osiedle Gajowice zostało stworzone przez zespół architektów pod przewodnictwem Igora Tawryczewskiego. W skład tej grupy wchodzili także: Edmund Frąckiewicz, Jadwiga Grabowska-Hawrylak, Maria Kiełczewska, Witold Maciejewski, Zygmunt Pawłowicz oraz Maria Tawryczewska. Ważne obiekty na osiedlu miały swoich indywidualnych autorów, co dodaje unikalnego charakteru każdemu z nich. Przykładem jest szkoła przy ulicy Grochowej 36-38, której projektantką była Jadwiga Grabowska-Hawrylak.

Pierwsze w mieście budynki, które powstały z elementów wielkowymiarowych, zostały zaprojektowane przez Zygmunta Pawłowicza i zlokalizowane w rejonie alei gen. Józefa Hallera. Ponadto, pojedyncze projekty zostały zrealizowane przez architektów spoza wymienionego zespołu. Najbardziej interesującym przykładem jest jedyny budynek na osiedlu, który uzyskał zgodę na indywidualny projekt. Został on zaprojektowany przez Stefana Müllera, a chodzi tu o dom mieszkalno-usługowy przy ulicy Grabiszyńskiej 133-135.

Układ urbanistyczny

Osiedle zostało zaprojektowane w duchu modernizmu, którego założenia oparte są na koncepcjach urbanistycznych szkoły Bauhausu oraz wskazaniach zawartych w Kacie Ateńskiej. Planując ten obiekt, uwzględniono wolnostojące budynki w otoczeniu terenów zielonych. Centralnym punktem układu urbanistycznego jest plac Icchaka Lejba Pereca, wokół którego zbudowano sieć przedwojennych ulic, co miało duży wpływ na organizację przestrzeni osiedla, określając kierunki dla kompozycji zabudowy. Tak uformowany zespół architektoniczny podporządkowany jest głównemu motywowi – układowi przyulicznemu, liniowemu, który zestawiony jest z grupami budynków ukierunkowanych swobodnie bądź ustawionych w horyzontalnej linii, w kontraście do tła architektonicznego.

Warto zaznaczyć, że istniejąca siatka ulic oraz pozostałości przedwojennych zabudowań wpłynęły na to, że osiedle nie przyjęło jednoznacznego charakteru formy. Przykładem na to, jak przestrzenne zorganizowano to osiedle, jest ulica Grabiszyńska, która po zniszczeniach wojennych otrzymała nową, praktycznie nową, południową pierzeję. U góry tej pierzei dominują różnorodne strategie kształtowania przestrzennego oraz kontrasty architektoniczne. Zasadniczo, w tej części osiedla wzniesiono budynek liniowy, po czym pojawiły się grupy dwunastokondygnacyjnych punktowców ustawionych w sposób swobodny. Następnie zbudowano kolejne niskie budynki liniowe oraz segmentowe, a w dalszym odcinku ulicy – linie prefabrykowanych punktowców średniowysokich.

Centralny obszar znajduje się przy wspomnianym placu, gdzie pozostawiono dodatkowy wolny teren, co zwiększa przestrzeń publiczną w kwartale lokalizującym się pomiędzy ulicami: Żelazną, Icchaka Lejba Pereca, Ołowianą oraz Oporowską. Planowano, aby ten teren w przyszłości służył jako miejsce pod zabudowę usługową. W latach 1992-1995 obszar ten został jednak zagospodarowany pod zespół mieszkalno-usługowy, wg projektu autorstwa architektów: Wojciecha Jarząbek, P. Spychały oraz E. Wróblewskiej.

Architektura i aspekty budowlane

Projekt osiedla Gajowice powstał w czasach, kiedy w budownictwie zaczynała dominować industrializacja oraz nowoczesne technologie, mające na celu szybkie i ekonomiczne wznoszenie obiektów, zwłaszcza budynków mieszkalnych. Owa industrializacja wprowadziła innowacyjne narzędzia produkcji, co znacznie wpłynęło na styl architektoniczny powstających konstrukcji. Osiedle Gajowice, będące jednym z pierwszych dużych projektów w mieście, stało się miejscem eksperymentów oraz prób skutecznego budownictwa. Władze dążyły do szybkiego i taniego tworzenia z prefabrykowanych elementów, co wymuszało często powtarzalność architektury, opartej na prostych, segmentowych formach. Wysokie koszty form oraz ograniczone możliwości techniczne dźwigów budowlanych prowadziły do konsekwentnego wykorzystywania standardowych, jednorodnych elementów konstrukcyjnych.

Na etapie budowy osiedla ważną rolę odgrywali doświadczeni wrocławscy budowniczowie, co w dużym stopniu wpływało na jakość realizacji projektu. Był to też moment przed pojawieniem się w Polsce uniformizacji systemów budowlanych, co pozwoliło na wprowadzenie pewnej różnorodności w architekturze. Rozpoczęcie prac nad prefabrykacją wielkowymiarową miało miejsce podczas budowy Gajowic. W tym projekcie zastosowano różnorodne technologie budowlane, w tym konstrukcje oparte na ulicy Stalowej, a także wielkie płyty prefabrykowane oraz konstrukcje żelbetowe, wylewane na mokro. Na początku budowano z elementów wykonanych z gruzobetonów, przy czym surowcem były odpady z rozbieranych kamienic. W późniejszych etapach zaadaptowano prefabrykaty z bardziej zaawansowanego materiału, co umożliwiło wznoszenie budynków z elementów wielkopłytowych.

Osiedle w większości składa się z pięciokondygnacyjnych budynków oraz wyższych, jedenasto- i dwunastokondygnacyjnych. Powstały bloki mieszkalne, które zdecydowanie wyróżniają się w rejonie alei gen. Józefa Hallera, a także punktowce znajdujące się w pobliżu ulicy Grabiszyńskiej. Budynki w okolicy placu Icchaka Lejba Pereca odznaczają się zróżnicowaną architekturą, zwłaszcza po rozbudowie w latach 90. XX wieku, kiedy zabudowano wolne przestrzenie w sąsiedztwie ulic Ołowianej oraz Oporowskiej. W przypadku elewacji zastosowano zasadę kontrastowania pionowych okien z poziomymi pasami. Szczególną uwagę zwrócono na detale architektoniczne w pięciokondygnacyjnych budynkach, wprowadzając asymetryczne płyty osłonowe oraz narożne okna, co przyczyniło się do unikalności projektu.

Oprócz budynków mieszkalnych w osiedlu Gajowice zrealizowano szkoły, lokale handlowe oraz przychodnię. Dbano także o zieleń w przestrzeni między blokowej oraz przyulicznej, często w formie szpalerów drzew, co dodatkowo zwiększało estetykę całego osiedla.

Ochrona

W ramach inwestycji zdecydowano się na wprowadzenie ochrony dla wybranych obiektów. Ochrona ta ma na celu uznanie danego budynku za dobro kultury współczesnej lub wpisanie go do gminnej ewidencji zabytków. Poniżej przedstawiamy szczegółowe zestawienie na ten temat:

Obiekt	Zdjęcie	kultura współczesna		ewidencja zabytków gminy
		Studium z 2010	Studium z 2018
galeriowiec mieszkalno-usługowy ul. Stalowa 63, ul. Grabiszyńska 133, ul. Spiżowa 2	_	Tak	Tak	Tak
szkoła ul. Grochowa 36-38, obecnie Szkoła Podstawowa nr 43 (Zespół budynków szkolnych ul. Grochowa 36-38)	_	Nie	Tak	Nie
zespół mieszkań „Gajowice” w rejonie ul. Grabiszyńskiej, Oporowskiej, Cynowej, Niklowej i pl. Srebrnego	_	Tak	Tak	Nie

W związku z tym, dostrzegano również potrzebę objęcia ochroną szerszego zakresu zespołu mieszkaniowego „Gajowice”, w skład którego wchodzi Zespół Szkół Podstawowych nr 43, oraz dawnego budynku liceum nr V, mieszczącego się przy ulicy Grochowej 13. Niestety, nie udało się jednak zrealizować tych propozycji.

---

Oceń: Osiedle Gajowice

---