Ulica Żelazna we Wrocławiu

---

Historia

Historia ulicy Żelaznej w Wrocławiu jest ściśle powiązana z wprowadzeniem regulacji urbanistycznych, które miały miejsce w 1882 roku. Projektantami tego planu byli Alexander Kaumann oraz A. Hofmann. Opracowana koncepcja doprowadziła do powstania placu Ludwika Hirszfelda, którego powierzchnia miała kształt prostokąta o wymiarach około 140 na 120 metrów. W jego obrębie znajdowały się dwa zieleńce, oddzielone ulicą Zaporowską, oraz wybiegały z narożników przestrzeni trzy ulice: Żelazna, Tadeusza Zielińskiego oraz Krucza.

W rejonie ulicy Żelaznej, od końca XIX wieku do początku XX wieku, zaczęto wznosić kamienice czynszowe. Niestety, liczne zniszczenia spowodowane działaniami wojennymi podczas oblężenia Wrocławia w 1945 roku doprowadziły do zniszczenia budynków otaczających zarówno plac, jak i ulicę Żelazną. W latach 60. XX wieku, do 1968 roku, wybudowano tutaj czteropiętrowe bloki mieszkalne oraz kompleks osiedla „Celina” w latach 1964-1974. Z kolei w latach 1972-1974 według koncepcji Leszka Tumanowicza powstał 10-piętrowy budynek mieszkalny z częścią handlowo-usługową, która była nadwieszona nad ulicą Zaporowską. Nadwieszenie to zlikwidowano w 2006 roku.

Dalszy odcinek ulicy Żelaznej przeciął istniejącą już drogę, która w średniowieczu łączyła Wrocław z polską wsią Gajowice. Obszar ten, jako osiedle, został włączony do miasta w 1868 roku. W latach 60. XX wieku zniszczona przed wojną część Gajowic stała się miejscem największej powojennej inwestycji mieszkaniowej w Wrocławiu.

W przestrzeni pomiędzy kamienicami, zbudowanymi wokół obszaru ograniczonego ulicami Gabitzstraße, Opitzstraße, Yorckstraße oraz Herder Straße (które odpowiadają dzisiejszym ulicom Gajowickiej, Żelaznej, Jemiołowej i Grochowej), wzniesiono lokalną elektrownię. Zasilała ona prądem stałym okoliczną dzielnicę. W wyniku II wojny światowej większość kamienic została zniszczona. W tej części miasta pozostał tylko budynek bursy, czyli Gerhart Hauptmann Oberrealschule, z lat 1916-1920, zlokalizowany przy ulicy Jemiołowej 46-48.

W 1968 roku, w miejscu tym (pod współczesnym adresem Gajowicka 95) powstało Międzynarodowe Laboratorium Silnych Pól Magnetycznych i Niskich Temperatur, które w 2017 roku zlikwidowano, a jego struktury włączono do Instytutu Niskich Temperatur i Badań Strukturalnych im. Włodzimierza Trzebiatowskiego Polskiej Akademii Nauk.

Obszar Icchaka Lejba Pereca również został zaprojektowany w 1895 roku. Sam plac, otoczony zieleńcem, wytyczono w 1903 roku. W latach 1907-1908 przy placu Pereca powstał dom dla dzieci z rodzin ubogich i patologicznych, znany jako sierociniec prowadzony przez Związek dla Wychowania Dzieci Żydowskich Wymagających Opieki, założony w 1889 roku. Po I wojnie światowej budynek ten zamieniono na powszechną szkołę żydowską. W wyniku narodowych zmian, które miały miejsce po przejęciu władzy przez nazistów, placówka przekształciła się w szkołę podstawową i średnią dla dzieci żydowskich.

Po zakończeniu II wojny światowej w pomieszczeniach dawnego sierocińca uruchomiono szkołę podstawową, a jego współczesny adres to ul. Żelazna 57. Także w Gajowicach zniszczenia wojenne były znaczne. Odbudowa, która miała miejsce w latach 60. i 70. XX wieku, związana była z większym projektem obejmującym osiedle Gajowice. Większość zabudowy przy Żelaznej w tej części powstała właśnie w tych latach.

W 1964 roku (lub 1966) na rogu ul. Żelaznej i ul. Icchaka Lejba Pereca wybudowano wieżowiec, projekt M. Kiełczewskiej. W obiekcie tym znajdował się, między innymi, hotel wojskowy oraz internat dla sportowców Klubu WKS Śląsk Wrocław. Po przejęciu budynku w 1996 roku, został on przekształcony w internat dla żołnierzy, należący do Wojskowej Agencji Mieszkaniowej. W latach 80. XX wieku działała tu kawiarnia „Celina”, położona na parterze z ogródkiem. W okolicach ulicy Grabiszyńskiej, osiedle zbudowano na miejscu wysoce zniszczonej zabudowy przedwojennej, która powstała po 1860 roku. Obecnie ulica Grabiszyńska w tej części jest szersza, a nowa zabudowa datuje się głównie na lata 60. XX wieku, z uwzględnieniem pierwszych dziesięciopiętrowych budynków mieszkalnych.

Plac Icchaka Lejba Pereca oraz jego najbliższa okolica, w tym ulice Icchaka Lejba Pereca, Żelazna, były miejscem wielu protestów i incydentów z milicją w latach 80. XX wieku. Wówczas potocznie określano to miejsce mianem „Gaz plac”, od gazu łzawiącego stosowanego przez milicję podczas rozpędzania demonstracji. Różne manifestacje miały miejsce w 13 czerwca, gdzie budowano barykady. W starciach rannych zostało 21 funkcjonariuszy milicji i zatrzymano 123 osoby. Kolejna demonstracja miała miejsce 28 czerwca, w czasie której aresztowano 257 osób. Największe protesty we Wrocławiu miały miejsce 31 sierpnia, w tym także w rejonie Placu Icchaka Lejba Pereca, gdzie miały miejsce zamieszki oraz walki z ZOMO, ORMO i żołnierzami kompanii desantowo-szturmowej.

Między ulicami Żelazną, Pereca, Ołowianą a drogą wewnętrzną, kwartał, który był pusty, został w latach 1992-1995 zabudowany kompleksem mieszkalno-usługowym. Projekt otrzymali architekci: Wojciech Jarząbek, P. Spychała oraz E. Wróblewska. Wcześniej plac ten wykorzystywano jako parking, a także do organizacji wesołych miasteczek, cyrków oraz handlu choinkami. Na koniec, przy ulicy Żelaznej 54-56 zbudowano kolejny budynek z lokalem handlowym na parterze, a także stworzono otwarty ciąg pieszy łączący ulicę Żelazną z ulicą Ołowianą, alinearnie z placem Icchaka Lejba Pereca oraz ulicą Kłośną.

Nazwy

W trakcie swojej długiej i ciekawej historii, ulica w Wrocławiu zmieniała swoją tożsamość, nosząc różne nazwy. Warto zwrócić uwagę na kilka kluczowych etapów:

• Opitzstrasse, aż do 1946 roku,
• Żelazna, od 1946 roku.

Nazwa niemiecka Opitzstrasse upamiętniała Martina Opitz von Boberfeld, który przyszedł na świat 23 grudnia 1597 roku w Bolesławcu, by później odejść 20 sierpnia 1639 roku w Gdańsku. Był to wybitny pisarz i poeta śląski, znany z dzieła „Buch von der deutschen Poeterey”, opublikowanego w 1624 roku. Natomiast współczesna nazwa ulicy została ustalona przez Zarząd Wrocławia i ogłoszona w okólniku nr 12 z dnia 7 marca 1946 roku.

Inną częścią, która łączyła tę ulicę, była ulica Grochowa, która również była znana ze swoich nazw:

• Sprudelstrasse, do 1948 roku,
• Karasia, od 1948 roku do 1978 roku,
• bez nazwy, od 1978 roku – po likwidacji ulicy.

Układ drogowy

Ulica Żelazna ma przypisaną kwalifikację jako droga gminna o długości 913 metrów pod numerem 105823D, ewidencyjny numer drogi to G1058230264011. Klasyfikuje się ją jako drogę lokalną i posiada połączenie z ulicą Grochową, której długość wynosi 202 metry.

Droga łączy się z szeregiem innych dróg publicznych, co obrazują poniższe zestawienia, które przedstawiają te powiązania:

Nazwa Drogi	Zdjęcie
plac Ludwika Hirszfelda oraz ulica Zaporoska i Tadeusza Zielińskiego	_
ulica Gajowicka	_
ulica Skwierzyńska	_
ulica Jemiołowa	_
łącznik ulicy Icchaka Lejba Pereca do ulicy Szczęśliwej	_
ulica Icchaka Lejba Pereca	_
plac Icchaka Lejba Pereca	_
ulica Oporowska	_
ulica Grabiszyńska – główna, sygnalizacja świetlna, torowisko tramwajowe	_

Powierzchnia działek, na których znajduje się ulica Żelazna, wynosi w sumie 23 013 m², co ilustruje kolejne zestawienie:

Numer	Powierzchnia	Zagospodarowanie	Zdjęcie
nr 35, AM-22, obręb Południe	2439 m²	droga gminna	_
nr 12/2, AM-13, obręb Grabiszyn	17 059 m szerokość pasa drogowego od 20 do 26,5 m	droga gminna	_
nr 47/4, AM-13, obręb Grabiszyn	367 m²	chodnik, zieleń	_
nr 16/1, AM-16, obręb Grabiszyn	1450 m²	chodnik, zieleń	_
nr 13, AM-16, obręb Grabiszyn	1698 m²	łącznik: droga wewnętrzna, ciąg pieszy	_
Łączna powierzchnia: 23 013 m²

Obecnie ulica znajduje się w strefie z ograniczeniem prędkości do 30 km/h, z pewnymi wyjątkami na skrzyżowaniach z ulicami Gajowicką oraz Grabiszyńską. Dodatkowo, na terenie publicznym znajduje się łącznik, który prowadzi do ciągu pieszo-rowerowego w kierunku ulicy Grochowej. W okolicy wieżowca pod adresem Żelazna 46 znajduje się stacja miejskiego roweru, a sama ulica oraz przyległe drogi są przystosowane z myślą o ruchu rowerowym. Ulica ta jest również określana jako kluczowa dla integracji przestrzeni publicznej w obrębie osiedla.

W sąsiedztwie skrzyżowania z Żelazną, przy ulicy Gajowickiej, znajduje się przystanek autobusowy noszący nazwę „Żelazna”. Do lat 90. XX wieku na odcinku od ulicy Gajowickiej do ulicy Icchaka Lejba Pereca kursowała linia autobusowa o numerze „C”, działająca w jednym kierunku. Przy budynku Żelazna 45-49 znajdował się przystanek w stronę centrum oraz w kierunku Sępolnej.

Zabudowa i zagospodarowanie

W obszarze zabudowy przy ulicy Żelaznej we Wrocławiu dominują budynki z okresu powojennego. Zachowały się jedynie nieliczne kamienice z ambicjami przedwojennymi, w tym obiekty pod numerami 37, 43 oraz 51, a także budynek niegdyś pełniący funkcje szkoły żydowskiej pod adresem 57.

Pierwszy fragment ulicy, od placu Ludwika Hirszfelda do Gajowickiej, jest zdominowany przez wolnostojącą zabudowę z powojennych lat. Od strony północno-wschodniej można spotkać czteropiętrowy blok mieszkalny usytuowany przy placu Ludwika Hirszfelda 2-6, a także dziesięciopiętrowy budynek przy Gajowickiej 72-78. Po przeciwnej stronie ulokowano obiekt medyczny przy placu Ludwika Hirszfelda 1, w pobliżu zbudowano również kompleks garaży oraz budynek mieszkalny przy Gajowickiej 80-86.

Następny fragment, od Gajowickiej do Jemiołowej, obejmuje również powojenną zabudowę. Znajduje się tutaj budynek edukacyjny (ulica Żelazna 27 / Skwierzyńska 34a), w tym przedszkole, oraz kilka bloków mieszkalnych pod adresami: Skwierzyńska 30-50, Skwierzyńska 39 oraz Żelazna 29-33. W przestrzeni między Żelazną 27 a Gajowicką znajduje się skwer o powierzchni 2.023 m², znany jako Zieleniec przy Gajowickiej. Południowo-zachodnia strona ulicy obejmuje różnorodne obiekty techniczne i naukowe, w tym siedzibę Instytutu Niskich Temperatur przy Gajowickiej 95 oraz Główny Punkt Zasilania (GPZ) przy Żelaznej 28. Ponadto, na Żelaznej 30 znajduje się basen przeciwpożarowy, ulokowany na działce o powierzchni 663 m².

Zaraz po GPZ Żelazna, przy ulicy Jemiołowej powstał nowoczesny budynek mieszkalno-usługowy (ulica Jemiołowa 42-44), którego realizacja miała miejsce w miejscu dawnego targowiska. Na wspomnianym odcinku ulicy biegnie linia wysokiego napięcia 110 kV, łącząca GPZ Wieczysta oraz GPZ Skarbowców.

W obrębie północno-wschodniej strony ulicy, od Jemiołowej do Pereca, rozciąga się pierzejowa zabudowa, w której ulokowane są wspomniane wcześniej, zachowane przedwojenne kamienice oraz nowa zabudowa plombowa. W ostatnim budynku tej pierzei znajduje się placówka Poczty Polskiej nr 38 przy Pereca 26-28. Dodatkowo, na przejazdach bramowych przy Jemiołowej/Żelaznej 35 i Żelaznej 49a istnieją przejścia do wnętrza międzyblokowego. Za krótkim łącznikiem drogowym można natknąć się na niewielki skwer. Po stronie południowo-zachodniej znajduje się przychodnia pod adresem Żelazna 34, a za nią czteropiętrowy blok mieszkalny przy Żelaznej 38-44. W tej strefie zlokalizowane są również placówki edukacyjne, między innymi instytucja oferująca programy dla dzieci, jak żłobek oraz społeczna szkoła podstawowa z integracyjnymi oddziałami, a także społeczne liceum ogólnokształcące.

Dominującym obiektem w tej części ulicy jest wieżowiec przy Żelaznej 46, który wyróżnia się na tle okolicy. Przestrzeń między pasem drogowym a zabudową (poza wieżowcem) zagospodarowano na zieleń parkową i ciągi piesze o powierzchni około 0,14 ha, a po obu stronach ulicy rosną szpalery drzew. Umożliwiono również dostęp do łącznika pieszo-rowerowego, prowadzącego do Grochowej, gdzie znajdował się wcześniej basen przeciwpożarowy (rozebrany po 2010 r.) oraz tereny zielone. W końcowej części łącznika znajduje się zespół przedszkola, a obok – siedziba V Liceum Ogólnokształcącego im. gen. Jakuba Jasińskiego przy Grochowej 13, które przeniesiono do nowych budynków przy ulicy Ślężnej (adres: ul. Jacka Kuronia 14).

W rejonie zachodnim, za ulicą Icchaka Lejba Pereca, zorganizowano Zieleniec przy Placu Pereca, mający kształt zbliżony do trójkąta i szerokość ok. 150 m. Znaleźć tam można plac zabaw. Dalej, wzdłuż drogi na placu, znajduje się ciąg zabudowy pierzejowej, która obejmuje budynku Żelazna 55 oraz plac Icchaka Lejba Pereca 3, 4 i 5, a także przestrzeń przeznaczoną dla szkoły przy Żelaznej 57. Tę część zabudowy zamyka front czteropiętrowego budynku zlokalizowanego przy Grabiszyńskiej 98-106, przed którym ulokowane zostały drogi wewnętrzne z parkingiem oraz teren zieleni. Tutaj również panują szpalery drzew, zarówno wzdłuż ulicy, jak i w obszarze przyległym.

Natomiast po stronie wschodniej ulokowano zespół zabudowy mieszkalno-usługowej, w skład którego wchodzą budynki pod adresami Żelazna 48-52 oraz Żelazna 54-56. Za linią równoległą do Żelaznej, na Oporowskiej, postawiono parawanowy budynek mieszkalno-usługowy, obejmujący adresy Żelazna 58-74, z dostępem do przejścia i przejazdu bramowego w ciągu ulicy Oporowskiej.

Warto dodać, że ulica Żelazna przebiega przez teren o wysokości bezwzględnej w granicach od 118,5 do 120,1 m n.p.m.

Zieleń urządzona

Wzdłuż ulicy Żelaznej we Wrocławiu występuje wiele obszarów zaaranżowanej zieleni. Te tereny stanowią istotny element urbanistyczny, przyczyniając się do poprawy estetyki oraz jakości życia mieszkańców. Poniżej znajduje się szczegółowa lista terenów zieleni, które można znaleźć w okolicy:

Nazwa obiektu	Powierzchnia (m²)	Zdjęcie
Zieleniec na Gajowickiej	2023	_
Zieleń między blokami ul. Żelazna	9384	_
Skwer z zielenią i ścieżkami pieszymi	1400	_
Obszar zielony w przestrzeni międzyblokowej z trasą dla pieszych i rowerów Zieleń między blokami przy ul. Pereca i Grochowej	4411	_
Skwer na ul. Pereca Ogród Pereca – mały park	brak danych	_
Zieleniec przy Placu Pereca z placem zabaw	2496	_
Zieleń między blokami ul. Grabiszyńska i Żelazna	8060	_
Parkowa zieleń przy ul. Grabiszyńskiej 98-106	brak danych	_

Oprócz wymienionych obszarów, istnieje znaczący nacisk na tworzenie szpalerów drzew, które mają być sadzone w różnych lokalizacjach, co zwiększy atrakcyjność i funkcjonalność przestrzeni publicznych:

• prostopadle do ulicy, wzdłuż Zieleńca przy ul. Gajowickiej,
• po obu stronach ulicy Skwierzyńskiej, w formie alei,
• wzdłuż ulicy, po obu jej stronach na odcinku od ul. Skwierzyńskiej do ul. Jemiołowej, również w formie alei,
• wzdłuż ulicy, w ramach pasa drogowego na odcinku od ul. Jemiołowej do ul. Pereca, w formie alei,
• prostopadle do ulicy, wzdłuż skweru przy ul. Pereca,
• wzdłuż wszystkich boków Zieleńca przy placu Pereca,
• wzdłuż ulicy, po wschodniej stronie w ramach pasa drogowego, na odcinku od placu Pereca do ul. Grabiszyńskiej,
• prostopadle do ulicy, wzdłuż północnego ogrodzenia szkoły przy ul. Żelaznej 57,
• prostopadle do ulicy, dwa szpalery wzdłuż ul. Grabiszyńskiej przed budynkiem 98-106.

Demografia

Ulica Żelazna we Wrocławiu, przebiegająca przez różne obszary statystyczne, charakteryzuje się znaczną gęstością zaludnienia. Szczegółowe informacje demograficzne pochodzą z dnia 31 grudnia 2019 roku i obejmują dane dotyczące liczby mieszkańców oraz zagęszczenia ludności w poszczególnych rejonach.

Numer rejonu statystycznego	Liczba mieszkańców zameldowanych	Gęstość zaludnienia [osób/km²]	Lokalizacja
931490	935	15840	pl. Hirszfelda, część południowa
931460	695	6385	pl. Hirszfelda, część północna
931450	426	12173	ul. Żelazna/Gajowicka, część północna
931470	723	64129	ul. Żelazna/Gajowicka, część południowa
930790	750	8818	ul. Żelazna/Skwierzyńska
930780	713	26288	ul. Żelazna/Jemiołowa, część północna
930810	546	8692	ul. Żelazna/Jemiołowa/Pereca, część pd-zach.
930770	654	21631	ul. Żelazna/Pereca i pl. Pereca, część pn-wsch.
930800	1413	17947	ul. Żelazna/Pereca/Oporowska, część pd-zach.
930700	654	25926	ul. Żelazna/Grabiszyńska, część zachodnia
930710	706	30802	ul. Żelazna/Grabiszyńska, część wschodnia

Ochrona i zabytki

W obrębie Gajowic, który objęty jest miejscowym planem zagospodarowania przestrzennego, wprowadzono konkretne zasady ochrony konserwatorskiej. Istotnym elementem tej ochrony jest historyczne założenie urbanistyczne Gajowice, a także obiekty, które zostały wpisane do ewidencji zabytków.

W ramach tego planu istnieje wyznaczony obszar rehabilitacji oraz teren wymagający przekształceń, co ma na celu dostosowanie go do współczesnych potrzeb mieszkańców. W kontekście ochrony walorów widokowych w okolicy skrzyżowania ulicy Żelaznej z placem Icchaka Lejba Pereca istotne jest również wskazanie konieczności pielęgnacji lokalnego dziedzictwa, co związane jest z wyjątkowymi elewacjami kamienic w tym rejonie.

W bezpośrednim sąsiedztwie ulicy Żelaznej można znaleźć wiele cennych obiektów. Wszystkie z nich mają ogromne znaczenie dla historii oraz architektury Wrocławia. Oto szczegółowa lista zabytków i innych istotnych punktów historycznych znajdujących się przy tej ulicy oraz w jej okolicy:

Obiekt i lokalizacja	Data powstania oraz numer rejestru	Zdjęcie
Strona północno-wschodnia
Kamienica, ul. Żelazna 37	około 1910 r., inny	_
Kamienica, ul. Żelazna 43	około 1910 r., inny	_
Kamienica, ul. Żelazna 51	około 1905–1910 r., inny	_
Budynek Gminy Żydowskiej dla dzieci potrzebujących pomocy (lata 1929-1939 powszechna szkoła żydowska, lata 1946-1949 podstawowa szkoła żydowska, obecnie przedszkole), ul. Żelazna 57	lata 1907-1908, mpzp, gez	_

Osiedle kompletne

Ulica Żelazna, przebiegająca przez obszar osiedla kompletnego, znanego jako Śródmieście Południowe, jest istotnym elementem urbanistycznym wskazanym przez projektantów przestrzeni miejskiej. Obszar ten, rozwijany według wytycznych stworzonych na podstawie konsultacji z mieszkańcami, prezentuje wizję nowoczesnego zagospodarowania, którego celem jest zapewnienie wysokiej jakości życia dla jego mieszkańców.

W ramach określonych standardów, przedstawiono kierunki rozwoju, które są zgodne z Wytycznymi przestrzennymi na rzecz osiedli kompletnych. Kluczowym elementem zagospodarowania wzdłuż ulicy Żelaznej było stworzenie lokalnego centrum, które znajduje się przy skrzyżowaniu z ulicą Icchaka Lejba Pereca. Obszar ten obejmuje nie tylko plac, ale także mniejsze przestrzenie, w których zachowane są walory estetyczne, takie jak wyróżniające się elewacje kamienic.

Dodatkowo, szczególną uwagę poświęcono ochronie walorów widokowych tego miejsca, co przyczynia się do atrakcyjności osiedla. Tworzenie miejsc spotkań i wypoczynku, związanych z atrakcyjną zielenią oraz placem zabaw, to elementy, które mają na celu integrację lokalnej społeczności i poprawę jakości życia mieszkańców, zapewniając jednocześnie odpowiednie warunki do relaksu wśród zieleni i przestrzeni rekreacyjnej.

Baza TERYT

Dane pochodzące z Głównego Urzędu Statystycznego dotyczące bazy TERYT, prezentują szczegółowe informacje o ulicach, w tym ul. Żelazna we Wrocławiu.

Oto kluczowe informacje zawarte w tym spisie:

• województwo: dolnośląskie (02),
• powiat: Wrocław (0264),
• gmina/dzielnica/delegatura: Wrocław (0264011) gmina miejska,
• miejscowość podstawowa: Wrocław (0986283) miasto,
• nazwa ulicy: ul. Żelazna (26433).

---

Oceń: Ulica Żelazna we Wrocławiu

---