Osiedle mieszkaniowe Plac PKWN we Wrocławiu

---

Położenie, komunikacja i otoczenie

Osiedle mieszkalne Plac PKWN znajduje się w obrębie Przedmieścia Świdnickiego, w historycznym rejonie Starego Miasta we Wrocławiu. Ta część miasta jest charakterystyczna dla zabudowy śródmiejskiej, o wielkomiejskim klimacie, wchodząc w skład wielofunkcyjnego centrum. Kluczowym elementem osiedla jest jego lokalizacja na zachód od ulicy Józefa Piłsudskiego oraz na północ od ulicy Grabiszyńskiej, która jest zdefiniowana jako większe osiedle blokowe. Omawiany obszar przynależy do urbanistycznej dzielnicy Śródmieście, uznawanej za centralny ośrodek usługowy, z silnym naciskiem na działalność gospodarczą.

W zasięgu nieruchomości znajdują się takie przestrzenie jak plac Orląt Lwowskich, Podwale oraz skrzyżowanie z Tęczową, które razem tworzą integralną część ogólnomiejskiej przestrzeni publicznej. Wśród głównych dróg ogólnomiejskich należy wymienić ulice takie jak: Józefa Piłsudskiego, Grabiszyńska, Sądowa, Joachima Lelewela, oraz plac Muzealny. Przejście pomiędzy placem Muzealnym a ulicą Tadeusza Kościuszki to kluczowy szlak komunikacyjny, prowadzący do Tadeusza Zielińskiego, podczas gdy sama ulica Tęczowa po mniejszej o poszanowanie lokalnym warunkom.

Komunikacja w obszarze skupia się na kilku ważnych placach, w tym także na placu Legionów. Ulice Józefa Piłsudskiego i Grabiszyńska są podstawowymi ciągami komunikacyjnymi, a ich skrzyżowanie z ulicą Sądową stanowi istotny węzeł ruchu drogowego, będący jednym z najważniejszych punktów w południowo-zachodniej części Starego Miasta. Poprzednio w tym rejonie przebiegała droga krajowa DK5, co tylko potwierdza jego znaczenie jako drogi zbiorczej. Do tego grona zalicza się również ulice Sądowa, plac Muzealny i Tadeusza Kościuszki, które generują korytarze komunikacyjne wykorzystywane do transportu miejskiego.

Z perspektywy transportu zbiorowego, centralne węzły związane są z placem Legionów, gdzie skrzyżowanie ulic Józefa Piłsudskiego, Grabiszyńskiej oraz Sądowej oferuje usługi komunikacji autobusowej i tramwajowej. Położony w sąsiedztwie Dworzec Świebodzki, tworzy dodatkowy magistralny węzeł, który obsługuje ruch aglomeracyjny. Jako że w grudniu 2021 r. obszar osiedla potwierdził swój wyjątkowo korzystny dostęp do infrastruktury transportowej, dostępność dla mieszkańców jest zadowalająca. Wzdłuż ul. Józefa Piłsudskiego przebiega granica strefy rowerowej, która rozciąga się na północ i wschód, a główna rowerostrada przechodzi wzdłuż ul. Grabiszyńskiej.

Na terenach przyległych do zabudowy osiedla zlokalizowane są różnorodne obiekty użyteczności publicznej i instytucje usługowe. Warto wskazać na sąsiedztwo z Dworcem Świebodzkim, w którym mieści się Teatr Polski, a także Scena na Świebodzkim. Na liście lokalnych instytucji znalazły się również: biurowiec Centrum Orląt przy placu Orląt Lwowskich, Prokuratura Rejonowa na ul. Podwale 27 (w dawnej lokalizacji koszar grenadierów), Okręgowa Rada Adwokacka na ul. Sądowej, oraz różnorodne placówki zdrowotne i edukacyjne w pobliskich rejonach.

Nazwy i określenia

W różnorodnych publikacjach dotyczących inwestycji we Wrocławiu można natknąć się na liczne nazwy i określenia, które były używane przez autorów w odniesieniu do tej konkretnej lokalizacji oraz powstałej tam zabudowy.

• osiedle mieszkaniowe Plac PKWN,
• osiedle przy placu PKWN,
• osiedle przy placu Legionów,
• dzielnica mieszkaniowa Plac PKWN,
• rejon PKWN,
• dzielnica mieszkalno-usługowa,
• Plac PKWN.

Historia

Do 1945 r.

Historia obszaru, na którym obecnie znajduje się osiedle mieszkaniowe Plac PKWN, sięga dolnośląskiego Przedmieścia Świdnickiego oraz ulokowanego nieopodal Przedmieścia Mikołajskiego. Warto wspomnieć, że region ten został formalnie włączony do Wrocławia w 1808 roku, co miało istotne znaczenie dla jego dalszego rozwoju. Wówczas, po rozbiórce fortyfikacji miejskich, rozpoczęto intensywną urbanizację. Związana była ona z rozwojem infrastruktury kolejowej, w tym budową stacji Wrocław Świebodzki, która powstała w latach 1868-1874. Przez czas te tereny zostały zagospodarowane zgodnie z ideą zabudowy kamienicowej, tworząc kwartały zabudowy pierzejowej. Uformowano tu także plac, który najpierw nazywał się Sonnenplatz, a później, od 1945 do 1948 roku, placem Słonecznym.

Po drugiej wojnie światowej, w wyniku brutalnych działań konfliktu, Wrocław został obrócony w ruinę, co wpłynęło na tę lokalizację. W 1945 roku miasto ogłoszono twierdzą, co przyczyniło się do niemal całkowitego zniszczenia istniejącej zabudowy. Po zakończeniu działań wojennych nastąpiły prace odgruzowujące, które otworzyły drogę do budowy nowego centrum miasta, uwzględniając nowoczesne zasady urbanistyczno-architektoniczne.

Kontekst historyczny powstania osiedla

Opracowanie projektu osiedla Plac PKWN miało miejsce pod koniec socrealizmu w 1955 roku, w pierwszej fazie po wojennej odbudowy miasta. Chociaż głównym celem było zbudowanie mieszkań, architekci myśleli także o tworzeniu przestrzeni reprezentacyjnych i komunikacyjnych. Wtedy zespół architektów, kierowany przez Kazimierza Bieńkowskiego, przygotował ogólny plan urbanistyczny dla południowego śródmieścia.

Krytyka stylu socrealistycznego nasiliła się na przełomie 1956 roku, co stworzyło impuls do poszukiwania nowoczesnych rozwiązań, inspirowanych przedwojennym modernizmem. Karta Ateńska, będąca dokumentem międzynarodowym, z lat 30. XX wieku, stała się wytyczną dla architektów, promując zasady jak dostęp do słońca, zieleni i nowoczesnych rozwiązań urbanistycznych. Młodzi architekci, wykształceni we Wrocławiu, rozpoczęli wprowadzanie tych idei w życie.

Warto dodać, że w czasach socrealizmu nie były podejmowane większe inwestycje w Wrocławiu. Odbudowany materiał budowlany, w tym cegły, był wywożony do Warszawy i Gdańska. Koncepcje budowy mieszkań były skrajnie ograniczone. Kościuszkowska Dzielnica Mieszkaniowa (KDM) była jedyną zauważalną realią tamtych lat. W okresie tym dążyło się do wypełnienia pustych przestrzeni w Starym Mieście oraz na południu od centrum, odchodząc od klasycznych rekonstrukcji na rzecz nowoczesnych założeń urbanistycznych, co stało się kluczowe dla powstania nowego centrum.

Podczas realizacji tych zmian, pierwotne plany uległy modyfikacjom, ale zamiar stworzenia bezpośredniego połączenia z Dworem Głównym przez przedłużenie ulicy Józefa Piłsudskiego oraz przekształcenie układu komunikacyjnego w tym rejonie pozostawał niezmienny.

Projektowanie

Projekt osiedla, powstały w 1955 roku w ramach odbudowy, był opracowany przez Miastoprojekt Wrocław, a kierował nim Kazimierz Bieńkowski. W źródłach podkreśla się, że był to pierwszy taki projekt po wojnie w Wrocławiu, który uniknął narzuconych uwarunkowań historycznych. Umożliwiło to architektom wprowadzanie nowatorskich koncepcji. W założeniu miało tu zamieszkać około dziesięciu tysięcy osób, a przy ulicach oraz na placach zaplanowano lokale handlowo-usługowe oraz pawilony zapewniające mieszkańcom niezbędne usługi.

Chociaż planowano zburzenie niektórych nielicznych, ocalałych kamienic, ostatecznie zdecydowano się ich nie likwidować. W ciągu lat projektowano szczegółowe plany dla kolejnych budynków, przy czym przykładowo projekt osiedla przy ulicy Józefa Piłsudskiego 4-10 powstał w 1958 roku.

Realizacja

Inwestorem osiedla była Dyrekcja Budowy Osiedli Robotniczych Wrocław-Miasto. Proces budowy przewidziano na dwa etapy. Pierwszy zakładał wzniesienie 14 budynków w latach 1956-1958, a drugi 25 budynków w latach 1958-1962. Realizacja budowy znacząco się opóźniała, a ostatni budynek osiedla oddano do użytku w latach 70. XX wieku. Eksperymentalny budynek przy placu Muzealnym 8-12 został wybudowany jako pierwszy. Na jego podstawie powstały kolejne budynki w rejonie placu Muzealnego i placu Legionów.

Budowa obiektów osiedla była procesem rozłożonym na lata od drugiej połowy lat 50. aż do początku lat 70. XX wieku. W tym czasie powstały budynki przy ulicy Prostej w 1958 roku oraz inne obiekty, takie jak budynek Lotos, który został oddany do użytku w latach 1971-1972.

Zmiany układu komunikacyjnego

Budowa osiedla była ściśle związana z wytyczeniem nowego odcinka ulicy Józefa Piłsudskiego, który przedłużał ją w kierunku północnym od ulicy Grabiszyńskiej, łącząc ją z ulicą Podwale, Tęczową oraz placem Orląt Lwowskich. Tę istotną zmianę wprowadzono w 1961 roku, co polepszyło komunikację z Dworcem Świebodzkim oraz połączenie z Dworem Głównym.

Projekt rozbudowy osiedla wprowadzał także istotne zmiany w układzie ulic, w tym likwidację odcinka ulicy Świebodzkiej oraz zmianę parametrów jednostek komunikacyjnych. W wyniku tego zabudowa została odsunięta w głąb dawnych parceli, co poszerzyło główne ulice, a plany dotyczące rozbiórki kamienic na placu, mimo że nie zrealizowano, również pozostają aktualne.

Inne obiekty

W 1961 roku przy ulicy Iwana Pawłowa wybudowano szkołę podstawową, która od 1964 roku nosiła imię Aleksandra Zawadzkiego. W latach późniejszych powstała również szkoła przy ulicy Prostej 16, znana jako Pomnik Tysiąclecia, otwarta w 1962 roku. Uroczystość otwarcia, która miała miejsce 3 września 1962 roku, została zainaugurowana przez profesora Bolesława Iwaszkiewicza. Szkoła ta przyjęła Jana Brzechwę jako patrona w 1966 roku.

Na placu Muzealnym, w miejscu zniszczonego muzeum, powstał budynek szkolny, w którym obecnie funkcjonuje zespół szkolno-przedszkolny, obejmujący m.in. przedszkole „Bajlandia”.

Realizacje późniejsze

Późniejsze rozbudowy osiedla obejmowały powstanie nowych pawilonów handowo-usługowych po wschodniej stronie ulicy Józefa Piłsudskiego. W latach 1998-1999 zbudowano pawilon nr 4a oraz pawilon nr 8a, które były umiejscowione w miejscach planowanych pierwotnie. Oddano również do użytku biurowiec Asco Business Centre przy ulicy Józefa Piłsudskiego 13 oraz kilka innych budynków mieszkalno-usługowych, a także garaże jednostanowiskowe w obrębie osiedla.

Projektanci

W ramach prac nad realizacją osiedla mieszkalnego, na czołowej pozycji w zespole architektów znajdował się Kazimierz Bieńkowski. Do współpracy zaproszeni zostali także utalentowani architekci, w tym: Ewa Cieszyńska, Henryk Chorążak, Tadeusz Izbicki, Konrad Jarodzki, Izabela Jakuszko, Bogna Klimczewska, Kazimierz Klimczewski, Stanisław Prymon, Zofia Wadowska oraz Juliusz Wadowski. Każdy z architektów przyczynił się do realizacji różnych budynków w obrębie osiedla.

Na przykład, projektantem budynków punktowych przy ulicy Józefa Piłsudskiego 4-10 był Konrad Jarodzki. Z kolei, budynek mieszkalno-usługowy zlokalizowany przy ulicy Sądowej został zaprojektowany przez Bogdę Klimczewską oraz Kazimierza Klimczewskiego. Ewa Cieszyńska miała zaszczyt stworzyć projekt dla budynku mieszkalno-usługowego przy placu Legionów, natomiast Tadeusz Izbicki pracował nad budynkiem mieszkalno-usługowym przy ulicy Grabiszyńskiej oraz nad szkołą podstawową znajdującą się przy ulicy Prostej.

Konrad Jarodzki oraz Henryk Chorążak byli również odpowiedzialni za projektowanie wnętrz lokali handlowo-usługowych, które miały znajdować się w planowanym osiedlu. Pawilon przy ulicy Józefa Piłsudskiego 2a został stworzony przez Mirosławę Gładysiewicz, przy współpracy z B. Śpiewakiem nad konstrukcją, Ryszardem Woźniakiem, który zajął się neonem dla Spółdzielni Turystyczno-Wypoczynkowej „Gromada” z 1973 roku, oraz Kazimierzem Myśliwskim i Heleną Szubert, którzy odpowiadają za wnętrza budynku z 1974 roku.

Warto również zaznaczyć, że wśród projektantów obiektów, które zostały zrealizowane w latach 90. XX wieku, należy wspomnieć Krystiana Hauzę, który zaprojektował pawilon przy ulicy Józefa Piłsudskiego 4a, oraz Andrzeja Łukaszewicza, odpowiedzialnego za projekt pawilonu przy ulicy Józefa Piłsudskiego 8a.

Układ urbanistyczny

W układzie urbanistycznym osiedla kluczowym punktem jest plac Legionów, od którego rozchodzą się główne drogi komunikacyjne takie jak ulica Józefa Piłsudskiego, Grabiszyńska oraz Sądowa. Dodatkowo można wymienić ulicę Tadeusza Kościuszki, która łączy się z placem Muzealnym. W obrębie tego obszaru znajdują się również mniejsze ulice, takie jak ulica Tęczowa, Prosta, Iwana Pawłowa, Świętej Trójcy, Joachima Lelewela oraz Świebodzka. Sam plac charakteryzuje się regularnym układem i jest otoczony przez zabudowę.

Prace nad koncepcją i projektem osiedla rozpoczęły się w czasach doktryn socrealistycznych. Niemniej jednak, zmieniające się realia w obozie socjalistycznym spowodowały wprowadzenie do już istniejących struktur elementów nowoczesnych, aczkolwiek pewne oryginalne idee są nadal dostrzegalne. Dotyczą one w szczególności rozmieszczenia budynków, które zasadniczo ma formę liniową i pierzejową wzdłuż ulic oraz placu. Wyjątkiem od tego jest układ grzebieniowy budowli na południowej stronie ul. Tęczowej, gdzie budynki zostały połączone niskimi pawilonami handlowo-usługowymi, co oddziela przestrzeń międzyblokową od ulicy. Łączy się to z innym układem zabudowy punktowców, znajdującym się przy ul. Józefa Piłsudskiego i budynku Lotos .

W układach liniowych zastosowano prześwity pomiędzy budynkami, które mają na celu umożliwienie przewietrzania oraz doświetlenia przestrzeni wewnętrznych. Aktualnie, tereny te prezentują czytelny, zdefiniowany układ kompozycyjny, odznaczający się geometrycznymi, liniowymi oraz kwartałowymi strukturami zabudowy, z wyjątkiem punktowych układów przy ulicy Józefa Piłsudskiego oraz punktowego wieżowca położonego przy głównym skrzyżowaniu, czyli budynku Lotos. Stanowi on istotny element wizualny i akcent wysokościowy .

Jeśli chodzi o kompozycję zabudowy blokowej, określa się ją jako luźną z dużą liczbą przejść wewnętrznych, co ułatwia pieszą komunikację. W obrębie osiedla, oprócz zieleni, znajdują się liczne place zabaw dla dzieci, które zwiększają komfort życia mieszkańców. Zespół budynków punktowych oraz pawilonów handlowo-usługowych zlokalizowanych przy ul. Józefa Piłsudskiego 2-10 wyróżnia się na tle osiedla odmiennym układem urbanistycznym, obejmującym rozluźnioną zabudowę, która naprzemiennie łączy wyższe budynki mieszkalne z niższymi pawilonami handlowo-usługowymi. Takie rozmieszczenie tworzy unikalny rytm przestrzenny.

Rozmieszczenie budynków zostało zaplanowane w sposób kontrastowy; budynki mieszkalne znajdują się nieco w głąb kwartału w porównaniu do linii zabudowy pawilonów, co sprawia, iż pierzeja wschodnia tego fragmentu ul. Józefa Piłsudskiego staje się zróżnicowana i efektowna. Dzięki wprowadzeniu efektów światłocienia, szczególnie w porównaniu z przeciwległą pierzeją zachodnią, która opiera się na standardowym rozwiązaniu dwóch wieloklatkowych budynków liniowych, uzyskano ciekawe efekty. Taki układ z cofnięciem budynków mieszkalnych pozwala również na wprowadzenie zieleni, która izoluje budynki od ruchliwych ulic.

Powierzchnia terenów tej zabudowy wraz z zielenią oraz innymi elementami zagospodarowania wynosi około 1,2 ha i przerywa tradycyjną pierzejową zabudowę ul. Józefa Piłsudskiego. Według koncepcji zaprezentowanych w latach 50. XX wieku, centralnym punktem w planowanej dzielnicy południowej miał być plac Tadeusza Kościuszki. W ramach założeń urbanistycznych planowano stworzenie i zachowanie dwóch osi widokowych z wieżowcami na końcu. Jednym z budynków, mających dominować w kierunku zachodnim wzdłuż ul. Tadeusza Kościuszki i placu Muzealnego, był wieżowiec, który miał stanąć przy placu PKWN, a obecnie przy placu Legionów, co udało się zrealizować po wybudowaniu budynku Lotos.

Zabudowa

Osiedle mieszkaniowe Plac PKWN we Wrocławiu charakteryzuje się zróżnicowaną zabudową, która rozłożona jest w wyraźnie określonych kwartałach. Całość architektury osiedla jest zorganizowana w sposób przemyślany, co tworzy harmonijną przestrzeń do życia.

W pierwszym kwadracie, ograniczonym ulicami: Józefa Piłsudskiego, Grabiszyńską, Prostą, Tęczową i placem Orląt Lwowskich, można zaobserwować niemal całkowicie nową zabudowę, z wyjątkiem jednej historycznej kamienicy przy ulicy Tęczowej 6 oraz nowoczesnego biurowca przy ulicy Józefa Piłsudskiego 13. W tej części znajdują się następujące obiekty:

• przy ulicy Tęczowej: 2, 4, 4a (mieszkalno-usługowy), 8, 10, 12 (mieszkalny), 14, 16, 18 (mieszkalny), 20, 22 (pawilony handlowo-usługowe), 24, 26, 28 (mieszkalny), 30-32 (pawilon handlowo-usługowy),
• przy ulicy Prostej: 2, 4, 6 (mieszkalny), 8, 10, 12, 14 (mieszkalny), 16 (szkoła),
• przy ulicy Iwana Pawłowa: 1, 3, 5 (mieszkalny), 7, 9, 11, 13 (mieszkalny), 2, 4, 6 (mieszkalny), 6a (przedszkole), 8, 10, 12, 14 (mieszkalny), 15 (szkoła),
• przy ulicy Józefa Piłsudskiego: 1, 1a, 3, 3a, 5 (mieszkalny), 7, 7a, 9, 9a, 11 (mieszkalny),
• przy ulicy Grabiszyńskiej: 9 (mieszkalno-usługowy – budynek Lotos), 11, 13, 15, 17, 19, 21, 23 (mieszkalny).

Kolejny kwartał zabudowy, ograniczony ulicami: Józefa Piłsudskiego, Podwale i Sądowa, ma swoją zabudowę umiejscowioną po stronie południowej. Na północy, w rejonie ulicy Podwale, znajduje się inna infrastruktura. Część obiektów w tym obszarze to:

• przy ulicy Józefa Piłsudskiego: 2 (pawilon handlowo-usługowy), 4 (mieszkalny), 4a (pawilon handlowo-usługowy), 6 (mieszkalny), 6a (pawilon handlowo-usługowy), 8 (mieszkalny), 8a (pawilon handlowo-usługowy), 10 (mieszkalny), 8a (pawilon handlowo-usługowy),
• przy placu Legionów: 15, 16, 17 (mieszkalno-usługowy),
• przy ulicy Sądowej: 6 (żłobek), 8 (przychodnia), 10, 12, 14 (mieszkalno-usługowy).

W kolejnym kwadracie, obejmującym ulice: Sądową, Świebodzką oraz place Muzealny i Legionów, na początku istnienia znajdowała się wyłącznie zabudowa osiedla. Później do budynków dołączył również nowy obiekt przy ulicy Świebodzkiej. Wśród zabudowy można znaleźć:

• przy ulicy Sądowej: 3, 5, 7, 9 (mieszkalno-usługowy),
• przy placu Legionów: 1, 2, 3, 4, 5 (mieszkalno-usługowy), 6 (mieszkalny),
• przy placu Muzealnym: 3, 4, 5, 6, 7 (mieszkalny).

W kwadracie zabudowy pomiędzy ulicą Józefa Piłsudskiego a placami Muzealnym i Legionów, z północnej strony łączącej ulicę Muzealną z ulicą Tadeusza Zielińskiego, znajduje się wyłącznie zabudowa osiedla, w tym:

• przy placu Muzealnym: 8, 9, 10, 11, 12 (mieszkalny),
• przy placu Legionów: 7, 8 (mieszkalno-usługowy),
• przy ulicy Józefa Piłsudskiego: 14, 16 (mieszkalno-usługowy), 18, 20, 22 (mieszkalno-usługowy), 24, 26 (mieszkalno-usługowy).

Na koniec, kwartał między ulicami: Joachima Lelewela, Kolejową, Prostą, Grabiszyńską oraz placem Legionów, prezentuje zabudowę ze strony północno-zachodniej i północno-wschodniej. Miejsca położone w tej części to:

• przy ulicy Joachima Lelewela: 1 (mieszkalny),
• przy placu Legionów: 9, 10, 11, 12, 13, 14 (mieszkalno-usługowy),
• przy ulicy Grabiszyńskiej: 2 (mieszkalno-usługowy), 4, 6, 8, 10 (mieszkalny), 12, 14, 16 (mieszkalny).

Architektura i aspekty budowlane

Technologia wykonania budynków wieloklatkowych

Osiedle to odznacza się szczególnym znaczeniem, ponieważ jako pierwsze we Wrocławiu zastosowało technologię uprzemysłowioną. Wykorzystano tu wielkoblokowe systemy prefabrykacji, oparte na 120 różnych elementach blokowych. Produkowane one były na masową skalę i montowane bezpośrednio na placu budowy. Dla tego okresu była to nowatorska metoda, dopiero zdobywająca popularność. Prefabrykaty zbudowane były z gruzobetonu lub betonu jednolitego, a także z żwirobetonu oraz żużlobetonu.

W procesie budowy stropów wykorzystywano kanałowe płyty, co świadczy o zaawansowaniu technologicznym stosowanym w tym osiedlu.

Architektura

Styl architektoniczny, który został wykształcony w ramach tego projektu, można określić jako modernistyczny, początkami wyznaczony przez powojenne trendy w Polsce, szczególnie widoczny we Wrocławiu. Zauważalne jest także włączenie abstrakcyjnych detali w formowaniu budynków. W literaturze arenowości architektonicznej wskazuje się na zachowane cechy stylu socrealistycznego. Dominują tu mieszkalne budynki liniowe, które charakteryzują się widocznymi dowodami przeszłości w swoich formach.

Osiedle PKWN można więc postrzegać jako połączenie modernizmu z elementami socrealizmu. W architekturze dostrzec można historyzujące gzymsy oraz fasady okienno-filarowe, związane z tradycją, ale również z nowoczesną konstrukcją nośną budynków.

Na detalach tych obiektów, takich jak loggie i balkony, można obserwować wpływ różnych nurtów architektonicznych. Ze względu na ograniczoną liczbę prefabrykatów, różnorodność architektury pozostaje na stosunkowo niskim poziomie, choć odrębnie zaprojektowane punktowce oraz wieżowiec Lotos wprowadzają nowości do ogólnego charakteru osiedla.

Budynek przy placu Muzealnym 8-12 i inne budynki pierwszego etapu

Budynek zlokalizowany przy placu Muzealnym 8-12 był pionierskim projektem, który bazował na nowatorskich technologiach budowlanych. Wykorzystano tu monolityczne żelbetowe ławy fundamentowe oraz ściany wykonane z bloków żwirobetonowych. Kondygnacje nadziemne powstały z bloków żużlobetonowych, a stropy stworzono z płyt leningradzkich.

Elewacje budynku zostały zaprojektowane w zgodzie z nowymi trendami, zrezygnowano z dekoracji, jednocześnie zachowując trójdzielną kompozycję fasady. Cokół budynku, powyżej którego umieszczono pasy kondygnacji, stworzono z myślą o jak najlepszym układzie otworów okiennych. Wykorzystano różne typy otworów, które spełniają rolę nie tylko estetyczną, ale przede wszystkim funkcjonalną.

Wszystko to składa się na harmonijną w odbiorze całość budynku, który stał się wzorem dla kolejnych obiektów budowlanych związanych z tym osiedlem, mimo że wprowadzono pewne modyfikacje.

Punktowce

Punktowce przy ulicy Józefa Piłsudskiego, to zespół czterech budynków mieszkalnych, które mają charakterystyczną i malowniczą architekturę, mimo swojej prostoty. Cechą szczególną są indywidualnie zaprojektowane detale, które wprowadzają harmonię oraz przestrzenność, uwzględniając pionowe rytmy żebrowania czy skośne dachy.

Budynki te charakteryzują się także dobrze zaplanowanym wnętrzem, co zapewnia jasne oraz przestrzenne mieszkania. Odrębnie zaprojektowane pomieszczenia na poddaszu były przeznaczone do pracy artystycznej, w tym dla architektów. Każdy z punktowców ma 6 kondygnacji, co czyni je atrakcyjnymi dla mieszkańców.

Wieżowiec Lotos

Ostatnim z budynków, które pojawiły się w ramach osiedla, jest wieżowiec Lotos, który pierwotnie planowano jako hotel dla osób samotnych. Budynek ten składa się z dwukondygnacyjnej podstawy o funkcjach handlowych oraz części mieszkalnej w postaci wysokiej wieży.

Chociaż pierwotna koncepcja obejmowała kawiarnie oraz salę kinową na dachu, to te plany nie zostały zrealizowane. Charakterystycznymi elementami konstrukcyjnymi wieżowca są stalowe kurtynowe ściany oraz szczytowe płyty prefabrykowane. W wieży umieszczono 196 lokali mieszkalnych, w tym 182 jednopokojowe oraz 14 dwupokojowych, co czyni go ważnym punktem w ofercie mieszkań tego osiedla.

O szczególnych cechach wieżowca można przeczytać w osobnym artykule: Budynek Lotosu.

Wnętrza i lokale

Mieszkania, mimo niewielkich rozmiarów, cieszyły się uznaniem za funkcjonalne aranżacje w przedpokojach oraz obecność balkonów i loggii, które wychodziły na zielone dziedzińce. Krytykowano natomiast niską wysokość pomieszczeń. W każdym z budynków przewidziano miejsca do użytku wspólnego: suszarnie, pralnie oraz pomieszczenia na wózki.

Bardzo ciekawe są także projekty wnętrz w punktowcach, które na ostatniej kondygnacji oferują przestronne mieszkania dla artystów. Sklepy w tych budynkach zaprojektowane były przez architektów oraz artystów, co podkreśla ich unikalny charakter i funkcjonalność.

Niektóre placówki handlowo-usługowe i inne

W obrębie osiedla, oprócz funkcji mieszkalnej, zrealizowano także przestrzenie dla działalności handlowo-usługowej. Powstały tu różnorodne lokale, wśród których można wymienić kilka znaczących placówek:

• lokal przy placu Legionów 14: księgarnia imienia Władysława Reymonta, utworzona przez Dom Książki w 1962 roku, obecnie funkcjonująca jako księgarnia Wratislavia po przemianach ustrojowych,
• pawilon przy ulicy Józefa Piłsudskiego 2a: Spółdzielnia Turystyczno-Wypoczynkowa „Gromada”, która po zmianach ustrojowych w Polsce stała się Ogólnokrajową Spółdzielnią Turystyczną Gromada,
• pawilon przy ulicy Józefa Piłsudskiego 4a: miejsce, w którym od 1999 roku działają bank oraz firma Colliers International,
• pawilon przy ulicy Józefa Piłsudskiego 6a: początkowo PSS Społem, a następnie funkcjonująca jako Żabka,
• pawilon przy ulicy Józefa Piłsudskiego 8a: JOT-BE Nieruchomości, która obecna jest na rynku od 1999 roku,
• pawilon przy ulicy Józefa Piłsudskiego 12: kiedyś znajdowała się tu placówka poczty polskiej – niestety obiekt ten już nie istnieje,
• podstawa budynku (część niższa dwukondygnacyjna) przy ulicy Grabiszyńskiej 9: niegdyś kawiarnia Lotos, obecnie dom handlowy Lotos,
• lokal przy placu Legionów 8: bar Wiking,
• lokal przy placu Legionów 9: sklep Krokodyl, specjalizujący się w galanterii skórzanej, obecny od 1962 roku.

Zieleń

W obszarze osiedla Plac PKWN, zieleni jest stosunkowo mało, jednak projekt architektoniczny zakładał umiejscowienie luźno rozmieszczonych bloków mieszkalnych w różnych konfiguracjach. Brało to pod uwagę tworzenie przyjemnych przestrzeni, które oferowałyby mieszkańcom dostęp do światła słonecznego oraz powietrza. Elementy zieleni osiedlowej były istotnym składnikiem tego projektu, pomagającym w tworzeniu przyjaznego otoczenia.

Warto zwrócić uwagę na kilka charakterystycznych miejsc, takich jak:

• Zieleniec przy ulicy Świętej Trójcy,
• Zieleniec przy placu Legionów,
• wnętrze między punktowcami przy ulicy Sądowej,
• wnętrze na południe od ulicy Grabiszyńskiej,
• wnętrze pomiędzy placem Muzealnym a ulicą Świebodzką,
• tereny edukacyjne w pobliżu ulic Prostej i Iwana Pawłowa,
• zieleni w okolicach żłobka oraz przedszkola przy ulicy Iwana Pawłowa 6a,
• zieleni na południowym końcu placu Orląt Lwowskich, przy północnej stronie ulicy Tęczowej.

Sam plac Legionów to obszar z otwartym zieleńcem w kształcie prostokąta, na którym urządzono trawniki oraz posadzono grupy drzew i krzewów. Główna ścieżka i kształt organizują przestrzeń, prowadząc do ulicy Tadeusza Kościuszki. Wzdłuż ulic zostały posadzone szpalery oraz niska zieleń, co nadaje okolicy charakteru i estetyki.

Na odcinku ulicy Józefa Piłsudskiego, między placem a ulicą Podwale, obsadzono tereny niską roślinnością przy budynkach, natomiast po przeciwnej stronie zasadzono młode lipy. Wzdłuż ulicy Grabiszyńskiej pojawiły się klomby z krzewami oraz trawniki, co wzbogaca okoliczną zieleń.

W ramach założeń dotyczących wnętrz międzyblokowych, osiedle zadbało o zieleń, która kuchnie trawników oraz żywopłoty z krzewów liściastych. Nasadzenia tych terenów są różnorodne i nie mają jednolitego układu kompozycyjnego; można tu spotkać zarówno grupy, jak i pojedyncze okazy drzew. Do najczęściej występujących gatunków zalicza się brzozę brodawkowatą, kasztanowiec pospolity, topolę, robinię akacjową, a także różne gatunki klonów i lip.

Można również zauważyć obecność krzewów, takich jak: forsycja pośrednia, berberys Thunberga, sumak octowiec, lilak pospolity oraz bez czarny. Grupa zieleni wysokiej, która wzbogaca otoczenie, składa się z gatunków dorównujących wysokością znajdującym się obok blokom pięciokondygnacyjnym, takich jak topole czy klony.

Na terenie osiedla, przy ulicy Prostej, można dostrzec osobliwości dendrologiczne, w tym stary okaz perełkowca japońskiego, który ma obwód wynoszący 300 cm. Jest to znakomita atrakcja dla miłośników przyrody.

W obrębie tej zieleni istnieją również pozostałości małej architektury, takie jak elementy dawnych placów zabaw oraz urządzenia do wypoczynku, w tym ławki i trzepaki. Oryginalne uchwyty na donice, które pozostały na niektórych budynkach, przypominają o wcześniejszych czasach osiedla.

Demografia

„Osiedle Plac PKWN znajduje się w obszarze, który obejmuje pięć rejonów statystycznych. Warto zauważyć, że w tej strefie możemy spotkać nie tylko omawiane zespoły budynków, ale również starszą i nowszą zabudowę. Obszar ten charakteryzuje się wysokim zaludnieniem oraz dużą koncentracją miejsc pracy. Dane demograficzne dotyczące mieszkańców zostały opracowane na dzień 31.12.2021 r.:

Numer rejonu statystycznego	Liczba mieszkańców	Gęstość zaludnienia [lud./km²]	Obszar
933260	623	10 861	kwartał ograniczony ulicami: Józefa Piłsudskiego, Iwana Pawłowa, Tęczową, Prostą, Grabiszyńską
933270	586	15 239	kwartał ograniczony ulicami: Józefa Piłsudskiego, Tęczową i placem Orląt Lwowskich, Iwana Pawłowa
933280	198	4 236	kwartał ograniczony ulicami: Józefa Piłsudskiego, Sądową, Podwalem i placem Orląt Lwowskich
933290	743	8 257	kwartał ograniczony ulicami: Józefa Piłsudskiego, łącznikiem, Muzealną, Podwalem, Sądową
933450	517	12 529	kwartał ograniczony ulicami: Józefa Piłsudskiego, Grabiszyńską, Prostą, Kolejową, Joachima Lelewela

Ochrona

Ochrona obszaru i zespołu zabudowy

Osiedle Plac PKWN w Wrocławiu znajduje się na obszarze, który ma status ochrony i jest zarejestrowany w gminnej ewidencji zabytków, co dotyczy jego dwóch różnych części. Teren usytuowany na południe oraz wschód od Grabiszyńskiej oraz ulicy Sądowej należy do Przedmieścia Południowego. Ochrona koncentruje się głównie na historycznym ujęciu urbanistycznym tej dzielnicy, które rozwijało się od XIII wieku, a także od około 1840 roku do wczesnych lat 60. XX wieku. W jego obrębie znajdziemy kluczowe miejsca, znajdujące się w rejonie ulicy Sądowej, Grabiszyńskiej, Kolejowej, placu Rozjezdnego, ulicy Swobodnej, Józefa Piłsudskiego oraz Dworcowej. Stan zachowania tych zabytków oceniany jest na 4 – dobry do 5 – bardzo dobry.

Teren na północ oraz zachód od ulicy Grabiszyńskiej i ulicy Sądowej przypisany jest do Przedmieścia Mikołajskiego, w granicach Śródmieścia Wrocławia. Ochrona obejmuje tam również zabytkowy układ urbanistyczny, który rozwijał się od początku XIX wieku aż do lat 70. XX wieku. W tym przypadku mamy do czynienia z historycznym układem przedmieścia w obrębie placów Św. Mikołaja, Jana Pawła II oraz Orląt Lwowskich, jak również ulic Tęczowej i Grabiszyńskiej. Podobnie jak na Przedmieściu Południowym, stan zachowania ocenia się tutaj na 4 – dobry i 5 – bardzo dobry.

Dzielnica mieszkaniowa Plac PKWN uzyskała status dobra kultury współczesnej. Ta część osiedla łączy w sobie tereny w okolicach pl. Legionów oraz ulic: marsz. Józefa Piłsudskiego, Tęczowej, Prostej, Iwana Pawłowa, oraz Świętej Trójcy.

Ochrona obiektów osiedla

W zakresie ochrony zabytków, w gminnej ewidencji ujęty został zespół budynków mieszkalno-usługowych – tzw. Punktowce, położony przy ulicy Józefa Piłsudskiego 4, 6, 8, 10. Zespół ten składa się z następujących obiektów:

Obiekt oraz lokalizacja	Data budowy	Zdjęcie
Pawilon nr 2 ul. Józefa Piłsudskiego 2	1967-1970	_
Budynek mieszkalny ul. Józefa Piłsudskiego 4	1959-1961	_
Pawilon nr 4a ul. Józefa Piłsudskiego 4a	1998-1999	_
Budynek mieszkalny ul. Józefa Piłsudskiego 6	1959-1961	_
Pawilon nr 6a ul. Józefa Piłsudskiego 6a	1969-1971	_
Budynek mieszkalny ul. Józefa Piłsudskiego 8	1959-1961	_
Pawilon nr 8a ul. Józefa Piłsudskiego 8a	1998-1999	_
Budynek mieszkalny ul. Józefa Piłsudskiego 10	1959-1961	_

Ochronie podlegają również szpalery drzew, które rosną przy ulicy Józefa Piłsudskiego, wszystkie w ramach miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego. W podobnym zakresie, pod ochroną znajduje się także szpaler drzew biegnący wzdłuż zachodniej strony ulicy Sądowej.

Ochrona innych obiektów

W obrębie terenu, gdzie znajdują się inwestycje, zachowały się także pewne kamienice, które również podlegają ochronie i są wpisane do gminnej ewidencji zabytków:

Obiekt i lokalizacja	Rok powstania oraz nr rejestru	Zdjęcie
Kamienica Tęczowa 6	około 1875 r. Typ ochrony: inny	_
Kamienica z parterem usługowym Legionów 4a	około 1890 r., 2012 r. (remont) Typ ochrony: gez, mpzp	_
Kamienica, obecnie mieszkalna z usługowym parterem Sądowa 8a	około 1880 r. Typ ochrony: gez, mpzp	_
Kamienica, obecnie mieszkalna z usługowym parterem Sądowa 9a	około 1880 r. Typ ochrony: gez, mpzp

Oceny, znaczenie i odbiór

Osiedle, o którym mowa, często analizowane jest w kontekście historycznym, mając na uwadze warunki, w jakich powstało. Stanowi ono przykład ewolucji z monumentalnego realizmu socjalistycznego w kierunku użytkowego oraz humanistycznego modernizmu. Było jednym z pierwszych przejawów nowoczesności w architekturze, a z racji swojego położenia oraz rozplanowania budynków oceniane jest jako najbardziej metropolitalne wśród ówczesnych kompleksów zabudowy. Umożliwiono w nim większe odległości między budynkami, co jest istotnym założeniem modernizmu.

Kolejnym interesującym aspektem jest to, że osiedle stanowiło pewnego rodzaju laboratorium, w ramach którego eksperymentowano z formami urbanistycznymi, architektonicznymi oraz technologią budowslaną. Mimo to, zachowało pewne cechy monumentalizmu, co widać w zaprojektowanym dużym placu w centralnej części osiedla, otoczonym szerokimi ulicami i szpalerami drzew. Taki układ przestrzenny sprzyjał organizowaniu państwowych uroczystości, w tym ustawianiu trybuny honorowej podczas pochodów pierwszomajowych. Ważnym jest także, że zabudowa osiedla była jednym z pierwszych projektów w Wrocławiu, które nie były ograniczone przez historyczne uwarunkowania.

Osiedle zyskało uznanie dzięki licznej przestrzeni zielonej i terenów spacerowych, co stanowi istotny atut dla jego mieszkańców. Jednakże zastosowanie technologii wielkiego bloku przyczyniło się do postrzegania osiedla jako zbyt standardyzowanego, co zdaniem krytyków mogło prowadzić do uniformizacji w architekturze. Niemniej jednak, dotyczy to głównie budynków mieszkalnych, ponieważ zespół zabudowy punktowej oraz wieżowiec Lotos zbierały osobiście pozytywne opinie, zwłaszcza te zaprojektowane przez Konrada Jarodzkiego. Wiele opinii sugeruje, że budynki te mają awangardowy charakter i zostały zastosowane również w innych projektach, takich jak Osiedle pod Jaworami oraz w uproszczonej formie przy ulicy Widok.

Za czasów ich budowy w 1961 roku, obiekty te zdobyły Nagrodę Mister Wrocławia w plebiscycie „Słowa Polskiego”, a także wpisano je do gminnej ewidencji zabytków. Popularnie nazywane były „czworaczkami”. Mimo licznych pozytywnych opinii, pojawiły się również krytyki dotyczące niektórych aspektów osiedla. W 1965 roku Bolesław Iwaszkiewicz, przewodniczący Prezydium Rady Narodowej we Wrocławiu, odniósł się negatywnie do kolorystyki elewacji, podkreślając pstrokaciznę budynków. Rozważano wówczas malowanie nieoświetlonych miejsc w ciepłych kolorach, jak pomarańczowy i czerwony, a w stronę słoneczną w barwach zielonych oraz żółtych.

Warto dodać, że anegdotyczna relacja dotycząca wyników ankiety przeprowadzonej przez „Słowo Polskie” w 1956 roku, ukazuje postrzeganie osiedla wśród nowych mieszkańców. Wśród pozytywnych ocen dotyczących nowoczesności architektury i funkcjonalnych elementów mieszkań, pojawiły się również krytyki – na przykład, za zbyt cienkie ściany oraz niską wysokość pomieszczeń. Jeden z ankietowanych zauważył, że Polacy są wyżsi niż Francuzi, co powoduje, że w niskich mieszkaniach wyglądają nieodpowiednio. Inna z opinii dotyczyła wywieszania bielizny do suszenia na balkonach wzdłuż głównych ulic, co uznano za „bardzo nieeleganckie”.

---

Oceń: Osiedle mieszkaniowe Plac PKWN we Wrocławiu

---