Osiedle pod Jaworami we Wrocławiu

---

Położenie i otoczenie

Zabudowa Osiedla pod Jaworami znajduje się w obrębie osiedla Borek, które to leży w południowej dzielnicy Krzyki we Wrocławiu. Warto zwrócić uwagę, że nowoczesna zabudowa tego osiedla została subtelnie wkomponowana w istniejącą architekturę oraz zieleń przedwojennego osiedla Borek. Ulice otaczające to miejsce to m.in. aleja Jaworowa, ulica Sudecka, aleja Jarzębinowa, aleja Wiązowa, aleja Lipowa oraz aleja Dębowa.

Osiedle Borek, w którym rozwija się Osiedle pod Jaworami, charakteryzuje się kameralną zabudową willową oraz możliwością obcowania z bujną zielenią. Na terenie tego rejonu znajdziemy nie tylko zachowane budynki z okresu przedwojennego, ale także bardzo różnorodne obiekty budowlane, które powstały w późniejszych latach. Historia tych realizacji sięga lat 50. XX wieku, poprzez lata 60. i kolejne, a w obszarze tym przeważają domy jednorodzinne, szeregowe oraz niewielkie budynki wielorodzinne.

Kluczowym aspektem tego terenu jest jego przeznaczenie pod zabudowę mieszkaniową, co sprawia, że oferta mieszkaniowa w tym miejscu łączy w sobie zarówno nowoczesność, jak i historyczne tradycje regionu.

Nazwa

W odniesieniu do analizowanego kompleksu mieszkaniowego, istnieje wiele różnorodnych nazw, które pojawiają się w literaturze oraz publikacjach. Wśród nich można wymienić:

• Pod Jaworami,
• Osiedle mieszkaniowe Pod Jaworami,
• osiedle mieszkaniowe Wrocławskiej Spółdzielni Mieszkaniowej Pod Jaworami,
• Osiedle pod Jaworami,
• osiedle „Pod Jaworami”.

Historia

Osiedle pod Jaworami we Wrocławiu jest przykładem rozwijającej się spółdzielczości mieszkaniowej, która zyskała na znaczeniu w Polsce tuż po II wojnie światowej. Inwestycja ta zrealizowana została przez Wrocławską Spółdzielnię Mieszkaniową (WSM) w drugiej połowie lat 50. XX wieku. Ciekawym aspektem rozwoju tego osiedla jest fakt, że w przestrzeni o stosunkowo niewielkich rozmiarach oraz w przyjemnym otoczeniu stworzone zostały różnorodne projekty architektoniczne, w tym zarówno nowe koncepcje, jak i adaptacje już istniejących rozwiązań, z udziałem wielu uznanych projektantów.

Z dokumentacji historycznej można znaleźć szereg różnych dat, które wskazują na etapy powstawania osiedla. Wśród nich wymienia się lata od 1956 do 1962, od 1958 do 1961, a także okres około 1960-1962. Do interesujących zjawisk zazwyczaj zalicza się także realizację punktowców w latach 1960-1961 oraz różnorodne etapy budowy budynków grzebieniowych, które rozpoczęły się w 1959 roku i zakończyły w 1967 roku.

Rozwój projektu zabudowy rozpoczął się około 1958 roku, kiedy to zespół architektów pod przewodnictwem Kazimierza Bieńkowskiego, wybitnego architekta i urbanisty, zajął się jego realizacją. Warto zauważyć, że ten sam zespół brał również udział w projektowaniu na większą skalę osiedla PKWN. W ramach omawianego osiedla powstały liczne parterowe budynki szeregowe, usytuowane przy ulicy Sudeckiej, w obrębie od alei Jaworowej do alei Dębowej. Te charakterystyczne budynki były określane jako „domki projektanckie” i zostały stworzone przez Kazimierza Bieńkowskiego we współpracy z Tadeuszem Izbickim.

Kolejny istotny projekt powstał w 1959 roku z myślą o budynkach grzebieniowych, które zaprojektował architekt Henryk Chorążak. Wspomniany wcześniej Kazimierz Bieńkowski odpowiadał także za projektowanie innych budynków, w tym galeriowca zlokalizowanego przy alei Lipowej, na skrzyżowaniu z aleją Wiązową oraz punktowca w tej samej okolicy. Architekt Konrad Jarodzki zaprojektował punktowce znajdujące się przy ulicy Sudeckiej, natomiast Zofia Wadowska pracowała nad zespołem dwukondygnacyjnych domków szeregowych. W przypadku niektórych realizacji zastosowano unifikację zaprojektowaną przez znanego architekta Bolesława Gągalskiego.

W obrębie osiedla stworzyli m.in. także parterowy pawilon handlowo-usługowy, który usytuowano na rogu alei Jaworowej oraz ulicy Sudeckiej. Aktualnie działalność osiedla kontynuuje Spółdzielnia Mieszkaniowa Pod Jaworami, która jest kontynuatorem dziedzictwa tych wyjątkowych inwestycji.

Budynki i architektura

Wprowadzenie

Osiedle pod Jaworami we Wrocławiu charakteryzuje się ogromną różnorodnością architektoniczną. Wyróżniają się tutaj budynki pod względem konstrukcji, wielkości oraz stylu. Choć całość można zakwalifikować do nurtu modernizmu, to wiele z obiektów przyjmuje rzeźbiarski charakter. W obszarze osiedla można spotkać różne formy zabudowy, w tym domy szeregowe, jednokondygnacyjne i dwukondygnacyjne, jak również budynki wielomieszkaniowe, sięgające od trzech do sześciu kondygnacji. Wśród nich znajdują się zarówno punktowce, jak i budynki grzebieniowe oraz galeriowce. Taki wachlarz zabudowy sprawia, że osiedle jawi się jako zestawienie autonomicznych założeń architektonicznych, które musiały być realizowane na przestrzeni lat. Zestawienia kameralnej zabudowy z wielomieszkaniowymi budynkami przyczynia się do stworzenia harmonii w architekturze otaczającej przestrzeni.

W projekcie budynków uwzględniono także dostosowanie lokali do potrzeb mieszkańców poprzez możliwość umieszczania wewnętrznych zabudów meblowych.

Domki projektanckie

Tak zwane domki projektanckie tworzą dwa zespoły parterowych mieszkań rozmieszczonych w układzie szeregowym, usytuowanych przy ulicy Sudeckiej po stronie zachodniej. Pierwszy zespół, obejmujący numery 139 do 141b, zlokalizowany jest w odcinku od alei Jaworowej do alei Jarzębinowej. Drugi zespół o numerach od 143 do 145b znajduje się pomiędzy aleją Jarzębinową a aleją Dębową. Oba zespoły budynków szeregowych harmonijnie wkomponowane są w istniejący krajobraz z zielenią. Oryginalny rozkład segmentów, z charakterystycznymi uskokami, sprawia, że mieszkania zyskują na unikalności dzięki dużym tarasom. Wnętrza charakteryzuje wydzielony zespół dzienny, składający się z kuchni oraz pokoju, z którego prowadzi się do przestronnych tarasów. Cały projekt zapewnia elastyczność, dając możliwość dostosowań do indywidualnych potrzeb, przykładowo, powiększając przestrzeń dzienną lub dokonując zmian wewnętrznych. Może to być uznane za przykład rzadko spotykanej w Polsce architektury, nawiązującej do wczesnego niemieckiego modernizmu oraz stylu charakterystycznego dla domów w Stanach Zjednoczonych.

Budynki grzebieniowe

Budynki grzebieniowe stanowią kompleks wielorodzinnych budynków mieszkalnych usytuowanych wzdłuż alei Jaworowej, prostopadle do tej arterii, po jej północnej stronie. Przy odcinku alei od ulicy Sudeckiej do alei Wiązowej znajdują się cztery budynki o numerach: 30–30b, 32–32b, 34–34b oraz numery alei Wiązowej 9, 11, 13. Kolejne trzy budynki w sąsiedztwie, od alei Wiązowej w kierunku ulicy Ślężnej, to numery: 18, 10, 22 oraz 40–40b i 40c–40e. Każdy z tych obiektów charakteryzuje się trzema klatkami schodowymi oraz czterema kondygnacjami nadziemnymi.

Budynki te, stworzone w technologii prefabrykacji drobnowymiarowej, ułatwiły proces budowy. Fasady zachodnie wyróżniają się oryginalnymi uskokami, które nie tylko dodają atrakcyjności architektonicznej, ale również optymalizują walory widokowe osiedla, a balkony umieszczono tak, aby zapewniały większą prywatność, mimo bliskości sąsiadów. Wnętrza pokoi dziennych również zachowały walor ukosów, otwierając widok na południowy zachód. Pomimo z góry narzuconego układu, udało się uzyskać przyjazną dla mieszkańców przestrzeń architektoniczną, którą wzbogacono o elementy rekreacyjne, stwarzając w ten sposób komfortowe warunki życia.

Punktowce

W skład osiedla przy ulicy Sudeckiej wchodzą cztery budynki punktowe, które zlokalizowane są po wschodniej stronie. Obejmuje to budynki o numerach 110 i 112, usytuowane od alei Jaworowej do alei Jarzębinowej oraz numery 114 i 116, mieszczące się od alei Jarzębinowej w kierunku alei Dębowej. Inicjalnym wzorcem dla tych obiektów były punktowce, które usytuowano w okolicy placu PKWN (dziś plac Legionów), wzdłuż ulicy marszałka Józefa Piłsudskiego, numery: 4, 6, 8, 10. Budynki punktowe zawierają jedną klatkę schodową oraz sześć kondygnacji.

Ułożenie budynków pod kątem w stosunku do osi ulicy pozwala na wkomponowanie większej ilości zieleni w otoczenie. Prosta bryła z zamkniętymi balkonami po bokach tworzy przestrzeń przypominającą loggie, a rytmiczne żebrowania nadają lekkości oraz efektywności świetlnej w mieszkaniach. Na najwyższym piętrze znajdują się pomieszczenia o innym przeznaczeniu, co podkreśla szczególne ukształtowanie elewacji, inny kształt okien oraz wysunięty daszek. Przeznaczone są one na pracownie architektoniczne i artystyczne, co wprowadza do pomieszczeń inną funkcjonalność.

Galeriowiec

Wzdłuż alei Lipowej, na skrzyżowaniu z aleją Wiązową, wzniesiono budynek galeriowy. Mieści się on po południowej stronie alei Lipowej oraz po zachodniej stronie alei Wiązowej, pod adresem aleja Lipowa 23. Obiekt ten ma trzy kondygnacje nadziemne oraz 414 m² powierzchni zabudowy.

Domy szeregowe

Na południowej stronie alei Jaworowej, pomiędzy punktowcem przy ulicy Sudeckiej 110 a aleją Wiązową, powstały domy jednorodzinne w zabudowie szeregowej, obejmujące numery od 23 do 33a. To dwukondygnacyjne budynki z przesuniętym lico, co pozwoliło na stworzenie niewielkich przedogródków z przodu oraz dużych ogrodów z tyłu budynków.

Pozostała zabudowa

W ramach osiedla zbudowano także budynek punktowy przy alei Lipowej, zgodny z projektem unifikacyjnym. Jego adres to aleja Lipowa 19. Z kolei z innych budynków, niemieszkalnych, powstały pawilony handlowo-usługowe rozmieszczone w pobliżu skrzyżowania ulicy Sudeckiej i alei Jaworowej. Zbudowany tam pawilon ma przeszkloną fasadę z uskokami, a dach wychodzący poza lico wsparty jest na słupach. Cały teren zaplanowano głównie z myślą o działalności handlowej i usługowej, co zostało ustalone w ramach zagospodarowania.

Zieleń

Osiedle pod Jaworami we Wrocławiu, zlokalizowane w strefie o dużej zawartości zieleni, zostało zaprojektowane z myślą o harmonijnym wkomponowaniu nowoczesnych budowli w otaczające środowisko . Projektanci kładli nacisk na zachowanie istniejącej roślinności, jak i wprowadzenie nowych nasadzeń, co miało na celu nie tylko estetykę, ale także ekosystemowe korzyści wynikające z obecności zieleni .

Warto podkreślić, że w okolicy nie występują duże tereny zieleni miejskiej, natomiast przeważają aleje, szpalery oraz zieleń międzyblokowa, co sprzyja tworzeniu przyjemnych przestrzeni do wypoczynku. Dzięki odpowiedniemu rozmieszczeniu budynków, stworzono liczne tereny zielone pomiędzy blokami oraz przy ulicach, co korzystnie wpływa na jakość życia mieszkańców. Cofnięcie linii zabudowy względem ulicy Sudeckiej umożliwiło zaaranżowanie urokliwej alei, która jest zgodna z charakterem regionu, wypełnionej po obu stronach szpalerami drzew.

W rejonie osiedla z dużym zaangażowaniem starano się zachować starodrzew, uwzględniając zarówno istniejące przyuliczne nasadzenia, jak i historyczne ogrody. Wysokie drzewa dominują przy ulicach, określając kształt alei oraz flanki ulic poprzecznych, co podkreśla ich znaczenie w kontekście widokowym. Warto również zauważyć, że zachowane fragmenty dawnych szpalerów przyulicznych wzbogacają przestrzeń.

Wśród najcenniejszych okazy starodrzewu można wymienić:

• jawory (Acer pseudoplatanus) przy alei Jaworowej o obwodzie około 200 cm,
• platany klonolistne (Platanus x hispanica ‘Acerifolia’) wzdłuż ulicy Sudeckiej o obwodzie około 370 cm,
• leszczynę turecką (Corylus colurna) przy alei Wiązowej o obwodzie 222 cm,
• dąb gontowy (Quercus imbricaria) o obwodzie 188 cm, uważany za osobliwość dendrologiczną,
• cis liniowy (Taxus baccata) o obwodzie od 40 cm do 80 cm.

Znajdując się w pobliżu skrzyżowania ulicy Sudeckiej z aleją Jaworową, przy dwóch imponujących platanach klonolistnych, można podziwiać rzeźbę „Para” autorstwa Janiny Paiskorwskiej-Pieli (później Nausner). To dzieło z lat 70. XX wieku, ustawione na wysokim cokołach z cegły, wyróżnia się wykonaniem z piaskowca i przedstawia sylwetki kobiety oraz mężczyzny zwrócone ku sobie.

W kontekście planowania przestrzennego w obrębie skrzyżowania ulicy Sudeckiej oraz alei Jaworowej, a także skrzyżowania alei Lipowej z aleją Wiązową, zaleca się utworzenie placu z rondem, wzbogaconego o skwer i wyspecjalizowaną zieleń. Dodatkowo, wszystkie ulice i aleje w osiedlu wymagają stworzenia oraz dbałości o szpalery drzew, co przyczyni się do dalszego podnoszenia jakości estetycznej i ekologicznej tego miejsca.

Oceny i opinie

Osiedle pod Jaworami we Wrocławiu ma bogatą historię, sięgającą drugiej połowy lat 50. XX wieku, kiedy to zaczęły powstawać duże osiedla mieszkalne. W tamtym okresie dominowało jeszcze budownictwo rozproszone, które realizowano na znacznie mniejszą skalę niż po zakończeniu tego okresu. Mimo swojej ograniczonej wielkości, osiedle doskonale wkomponowało się w swoje otoczenie, co wynikało z indywidualnych projektów budynków oraz pracy różnorodnych architektów. Z tego powodu zabudowa jest zarówno kameralna, jak i interesująca, różniąc się pod względem architektonicznym oraz wielkościowym.

Analizując osiągnięcia architektoniczne Osiedla pod Jaworami, uwzględniając realia PRL-u lat 50. oraz 60. XX wieku, współczesne oceny wypadają bardzo pozytywnie. Eksperci chwalą umiejętność dostosowania budynków do istniejącej zabudowy sprzed II wojny światowej, a także bogatą zieleń, która nie tylko została zachowana, ale również wzbogacona o nowe nasadzenia.

Jak już wspomniano, w ramach osiedla stworzono budynki, które charakteryzują się dużą różnorodnością, wkomponowane w istniejącą zieleń. To sprawia, że przyciągają wzrok swoją architekturą, harmonijnie wpasowując się w otoczenie. Osiedle pod Jaworami uważane jest za jeden z najlepszych przykładów powojennego budownictwa mieszkaniowego we Wrocławiu.

Warto tu zacytować następującą opinię:

Celem była wysoka jakość i różnorodność rozwiązań, proste i odkrywcze operowanie techniką, zgodność z miejscowymi warunkami przestrzennymi, a szczególnie uległość w stosunku do zieleni istniejącej.

Budynki punktowe przy ulicy Sudeckiej 110–116 zostały zaprojektowane na podstawie wcześniej zrealizowanych obiektów przy ulicy Józefa Piłsudskiego, będącej dawniej ulicą gen. Karola Świerczewskiego, zlokalizowaną w rejonie placu Legionów. Budynki te, znane jako „Czworaczki”, pełniły rolę pierwowzoru dla omawianych punktowców i w 1961 roku otrzymały tytuł Mister Wrocławia. Współczesne oceny doceniają wartość tych budynków, dlatego wszystkie punkowce Osiedla pod Jaworami zostały objęte ochroną w ramach gminnej ewidencji zabytków oraz miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego.

Jednakże współczesne prace modernizacyjne, takie jak termomodernizacja, zmieniły częściowo pierwotny charakter dwóch z czterech budynków, zacierając ich oryginalną wartość architektoniczną poprzez usunięcie charakterystycznego żebrowania balkonów.

Ochrona

W obrębie Osiedla pod Jaworami we Wrocławiu, na które składają się liczne budynki, znajdują się również cenne zabytki, które zostały ujęte w gminnej ewidencji oraz chronione na podstawie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego. Zestawienie tych obiektów wygląda następująco:

Obiekt oraz jego lokalizacja	Data budowy i typ ochrony	Zdjęcie
Budynek mieszkalny „Punktowiec” w osiedlu „Pod Jaworami” ul. Sudecka 110	1960–1961 (projekt autorstwa Konrada Jarodzkiego) Typ ochrony: gez, mpzp	_
Budynek mieszkalny „Punktowiec” w osiedlu „Pod Jaworami” ul. Sudecka 112	1960–1961 (projekt autorstwa Konrada Jarodzkiego) Typ ochrony: gez, mpzp	_
Budynek mieszkalny „Punktowiec” w osiedlu „Pod Jaworami” ul. Sudecka 114	1960–1961 (projekt autorstwa Konrada Jarodzkiego) Typ ochrony: gez, mpzp	_
Budynek mieszkalny „Punktowiec” w osiedlu „Pod Jaworami” ul. Sudecka 116	1960–1961 (projekt autorstwa Konrada Jarodzkiego) Typ ochrony: gez, mpzp	_

Osiedle usytuowane jest w szerszym obszarze, który także objęty jest ochroną w ramach gminnej ewidencji zabytków. Dotyczy to założenia przestrzennego datowanego na lata 1872–1945. Ochrona ta koncentruje się przede wszystkim na zachowaniu historycznego układu urbanistycznego osiedla Borek I, Parku Południowego, zespołu szpitala przy ulicy Rudolfa Weigla oraz Parku Skowronim. Zachowanie tego obszaru ocenia się jako dobre, co sprzyja jego długoterminowej ochronie.

Dodatkowo w rejonie zabudowy, podlegającej chronieniu w ramach gminnej ewidencji oraz miejscowego planu, znajduje się Aleja Dębowa, która datuje się na przełom XIX i XX wieku. Osiedle pod Jaworami w roku 2018, w kontekście Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego, zostało uznane za dobro kultury współczesnej, co podkreśla jego znaczenie w kontekście wartości historycznych i architektonicznych.

---

Oceń: Osiedle pod Jaworami we Wrocławiu

---