Spółdzielczy Dom Handlowy „Feniks” we Wrocławiu

---

Historia dwóch posesji

Kamienica nr 31

Na terenie posesji nr 31, znanej także jako „Pod Złotym Drzewem”, pierwszy murowany obiekt powstał w epoce średniowiecznej. W XV stuleciu budynek ten był połączony z sąsiednią posesją, chociaż według Golińskiego, taka integracja mogła sięgać już XIV wieku. Z tyłu działki prowadził do głównej posesji przejazd. Szerokość frontowa kamienicy wynosiła 13 metrów. W XVII wieku budowla miała cztery kondygnacje, zakończone trzykondygnacyjnym szczytem, podzielonym za pomocą kanelowanych pilastrów. Wówczas pięcioosiowa fasada nie była symetryczna – dwie osi okienne z lewej strony były nieco bliżej siebie. Na parterze, po lewej stronie, znajdował się portal zwieńczony archiwoltą, nad którym umieszczono godło domu, a po bokach znajdowały się okna. Z lewej strony była brama przelotowa z sienią.

Właściciele posesji i ich historia

Pierwszym znanym właścicielem posesji nr 31, zapisanym w źródłach między 1345 a 1352 rokiem, był Tylon (Tile) Schreiber, znany również jako de Legnicz. Możliwe, że zakupu dokonano już w latach 30. XIV wieku, co może być potwierdzone urzędnymi funkcjami, jakie pełnił we Wrocławiu. Po raz pierwszy jego nazwisko pojawiło się w 1336 roku, a dwa lata później był już zapisywany jako posiadacz ziemski, młynów i właściciel urządzeń handlowych. W latach 1338–1354 wielokrotnie pełnił rolę radnego, a w 1352 roku uzyskał tytuł seniora. Działał również w ławie. W okresie 1338–1348 brał udział w poselstwach do królów Czech i Polskiego oraz do kurii papieskiej. Jako syndyk oraz prokurator starosty i radny uczestniczył w poselstwie do Awinionu w 1343 roku. Posiadał także komorę w sukiennicach. Tylon Schreiber zmarł 30 sierpnia 1357 roku, a spadkobiercami byli jego żona Małgorzata oraz dzieci – syn Franz i córka Anna, którzy posiadali kamienicę do 1374 roku. Następnie sprzedali dom i przeprowadzili się do nabytej kamienicy nr 8, również zlokalizowanej przy wrocławskim Rynku.

Kolejnym właścicielem kamienicy był Mikołaj Swarat (Swarot), posiadacz ziemski, który mieszkał tam do swojej śmierci w 1379 roku, potem jego syn Nikolas. W 1382 roku kamienica zmieniła właściciela, a nabywcą został Heinrich Gorteler (Gürtler), kupiec handlujący m.in. z Wenecją. Był on także właścicielem ziemi i rentalnych posiadłości w Wrocławiu. W latach 1380–1394 i 1401–1419 wielokrotnie pełnił rolę radnego i członka ławy. W latach 1408–1419 był przewodniczącym rady, zatwierdzonej przez króla. Gorteler uczestniczył w fundacji ołtarza w kościele św. Marii Magdaleny. Jego syn Jakub zaopatrywał krzyżaków w Prusach w wino pochodzące z wschodu. Kamienica nr 31 pozostawała własnością Gortelera aż do jego śmierci, która miała miejsce około 1433 roku. Potem przez kolejne dziesięciolecia kamienica była w rękach rodziny Gortelerów: w latach 1433–1465 należała do syna Wilhelma, a w latach 1465–1488 do jego żony Margarethe. W 1488 roku w dokumentach jako właściciel zaczęła występować ich córka Barbara, żona Andreasa Pęchowskiego (Pechofsky), a od 1496 roku Martina Schramme. Posesją ta pozostawała w jej rękach co najmniej do 1499 roku.

Kamienica nr 32

Narożny budynek nr 32 został zbudowany w późnym średniowieczu, a jego frontowa szerokość wynosiła 10 metrów. Z historycznych zachowań budynku ocalały jedynie ślady trzynastowiecznego przedproża. W 1499 roku w kamienicy funkcjonowała winiarnia należąca do kupca Hansa Kirchberga. W 1630 roku w miejscu starej konstrukcji wzniesiono czterokondygnacyjną budowlę z trzykondygnacyjnym szczytem, której trzyosiowa fasada została podzielona gzymsem między oknami.

W prawej części znajdowało się wejście z jońskim portalem, zamkniętym łukiem, otoczonym kolumnami. Archiwolta była ozdobiona płaskorzeźbą roślinną z motywami zwierzęcymi przechodzącymi w formy roślinne. Powyżej łuku umieszczono klasyczne belkowanie z fryzem ozdobionym ornamentem. Po bokach kolumn znajdują się kamienne siedziska.

Właściciele posesji i ich historia

W pierwszej połowie XIV wieku, przed rokiem 1350, pierwszym znanym właścicielem posesji był kupiec i finansista Hans von Troppau (de Oppavia). W latach 1329–1340 czterokrotnie wybierano go na rajcę oraz ławnika. Wspólnie z Franzem Hartliebem oraz Janem Salomonis tworzyli spółkę finansową, której fundusze pożyczali najpierw Bolesławowi III, a później jego synom, książętom Wacławowi i Ludwikowi I. W 1350 roku, po śmierci Hansa, posesję przejął Tikle Rot(h)e, również finansista i inwestor, który głównie inwestował w kopalnie srebra i miedzi w księstwie legnickim oraz skupował liczne renty i dobra ziemskie. Po jego śmierci, w 1370 roku, posesję odziedziczył jego syn Hans (Jan), który mieszkał tam przez kolejne 35 lat.

Hans Rote zasiadał w ławach po raz pierwszy w 1377 roku, a od 1390 roku urzędował tam regularnie. Jego syn Piotr również zajął się handlem, prowadząc interesy w Małopolsce i południowych Niemczech. Od 1403 do 1433 roku był corocznie wybierany do rady; godność seniora piastował w 1429 i 1432 roku. Piotr Rote zmarł w 1433 roku, a wspólnie z nim majątek odziedziczyła jego żona Anna i prawdopodobnie również syn Piotr oraz córka Barbara Azenhemerynne z mężem Leenhardem. W 1446 roku kamienicą, która pozostawała w rodzinie Rothe niemal 100 lat, zarządzał Velentinus Hawnnolt. Już rok później sprzedał ją kupcowi sukiennemu Nickelowi Elke.

Nickel Elke, najwyraźniej pochodzący ze Zgorzelca, zmarł w 1451 roku, a posesje przeszły w spadku na jego dzieci: Nicol i Mathis, którzy zarządzali nimi do 1471 roku. W 1471 roku posesja wraz z komorą kupiecką została sprzedana Hansowi Haunoldowi, kupcowi oraz przedsiębiorcy górniczemu, który aż do swojej śmierci w 1506 roku był aktywnym członkiem ławy i rady miasta. W latach 90. XV wieku stał na czele rady, a w 1485 roku sprzedał lub przekazał swoją posesję siostrze Katarzynie, która z kolei sprzedała ją Matthiasowi Pucherowi. Po trzech latach Pucher zmarł, a kamienica przeszła w ręce jego zięcia Hansa Kirchberga, który był jej właścicielem do 1500 roku.

Dom handlowy Sachssche Haus i kamienica czynszowa

W 1856 roku, z inicjatywy zmian urbanistycznych, kamienica nr 32 uległa wyburzeniu, a na jej miejscu zrealizowano nowoczesny salon paryskich nowości, znany jako Sach’sche Haus lub Bazar. Właścicielem tego niezwykłego domu handlowego był Moritz Sachs, wpływowy żydowski potentat finansowy, który dysponował także kamienicą „Narożnik Zbożowy” (Kornecke) usytuowaną na rogu ulicy Oławskiej i Świdnickiej, która obecnie nie istnieje. Częściowo zajmowana przez funkcje handlowe, oferowała również wynajmowane mieszkania, podczas gdy górne apartamenty były domem dla Sachsa oraz jego rodziny — żony oraz synów, Leopolda i Sigismunda.

Oba budynki, w tym nowo wzniesiony Sach’sche Haus, zyskały swój wygląd dzięki inspiracjom czerpanym z projektów znanego berlińskiego architekta Karla Friedericha Schinkla, który jest również autorem projektu pałacu w Kamieńcu Ząbkowickim. Dom handlowy Sachsa wyróżniał się jako pierwszy nowoczesny dom handlowy we Wrocławiu, charakteryzując się neorenesansową elewacją. W narożniku miał elegancki, okrągły, trzykondygnacyjny wykusz, który wznosił się ponad dachem, kończąc się płasko zakończoną wieżyczką.

Pierwsze i drugie piętro budynku otaczał balkon, a wewnątrz znajdował się dwupoziomowy sklep Moritz Sachsa, który wyróżniał się dwukondygnacyjnymi witrynami. Natomiast na wyższych piętrach usytuowane były biura oraz mieszkanie samego właściciela.

Kolejna kamienica nr 31 została zniszczona między 1871 a 1873 rokiem, w tzw. okresie grynderskim, a na jej miejscu powstała mieszkalno-handlowa kamienica czynszowa. Nowy budynek składał się z pięciu kondygnacji o pięcioosiowej elewacji, zakończonej dachem pulpitowym ze spadkiem w kierunku Rynku. Na dwóch pierwszych piętrach umieszczono imponujące okna wystawowe, które obok sklepów stanowiły ważny element architektoniczny.

Na drugim oraz trzecim piętrze znalazł się trójboczny wykusz, który ozdobiony został balkonem na najwyższej kondygnacji.

Bracia Baraschowie

W 1900 roku Sachs sprzedał kamienicę żydowskim kupcom, braciom Baraschom, Georgowi (1866-?) i Arturowi (1872-1942), którzy pochodzili ze Ścinawy nad Odrą. Georg otworzył swój pierwszy sklep już w 1894 roku w Górnej Bawarii, w miejscowości Traunstein, gdzie zyskał miano pierwszego wielotowarowego sklepu żydowskiego w tym regionie. Jego sposób prowadzenia działalności, charakteryzujący się niskimi cenami, nie spotkał się z pozytywnym przyjęciem ze strony lokalnych handlowców. W wyniku tego, 29 listopada 1894 roku, do jego sklepu podłożono bombę, co zniszczyło część towarów oraz uszkodziło witryny.

Pomimo tego, Georg Barasch kontynuował swoją działalność handlową, podejmując decyzje, które miały na celu poprawę sytuacji finansowej. W 1895 roku, dzięki dużym obrotom i niewielkim marżom, jego sklep, działający pod szyldem Kaufhaus Barasch, został znacznie powiększony. W kolejnych latach, w 1896 roku, Georg przeniósł swoją działalność do Wrocławia, gdzie z Arturem otworzył pierwszy, trzypiętrowy sklep zlokalizowany na rogu ulicy Oławskiej 68 i Zaułka Winogronowego (który już nie istnieje). Artur, będąc żołnierzem w czasie I wojny światowej, otrzymał Krzyż Żelazny, a jego zainteresowania obejmowały sztukę, w której brał aktywny udział jako mecenas.

Kiedy Baraschowie osiągnęli sukces, postanowili rozwijać swoją działalność. W 1897 roku otworzyli kolejny sklep przy Kurzym Targu, działający pod nazwą Gebrüder Barasch. Już w 1898 roku rozpoczęli wykupywanie sąsiednich kamienic, co pozwoliło im skonsolidować swoje wpływy. W 1900 roku nabyli kamienicę nr 32, a w 1903 roku przystąpili do odkupienia budynku nr 31.

Dom towarowy Gebrüder Barasch

W 1903 roku dokonano wyburzenia dwóch kamienic (nr 31 i 32) na budowę nowego domu towarowego. Na czas budowy sklep braci Baraschów został tymczasowo przeniesiony do pobliskiej kamienicy nr 52, a ich kantor przeniesiono na róg ulicy Św. Mikołaja oraz ulicy Rzeźniczej. Projektem nowego budynku, pod nadzorem architekta Georga Schneidera, zajmowały się przemyślane projekty architektoniczne, które ulegały modyfikacjom, zyskując również na detalu.

Pierwszy projekt przedstawiał pięciokondygnacyjny budynek z narożną ośmioboczną wieżą, na której umieszczono figurę Merkurego. Nad głównym wejściem znajdował się napis „GEBR. BARASCH” oraz dekoracyjne figurki Fortuny. Cztery projekty powstały w latach 1902–1904, a ostatecznie zrealizowano wersję, w której szklana kula ziemska była podtrzymywana przez cztery stylowe sfinksy. Globus symbolizował międzynarodowe ambicje braci i przypominał klientom, że w ich sklepach dostępne są towary z całego świata.

Wnętrze domu handlowego

Wnętrze zostało wykończone z najwyższą dbałością o detale, z zastosowaniem wysokiej jakości materiałów. Podłogi wyłożone były dębowym parkietem, a ściany zdobiły mozaiki oraz ornamentalne reliefe. Secesyjny wystrój, zaprojektowany przez Juliusa Koblinsky’ego, przykuwał uwagę i utrzymywał elegancki klimat. Klienci mogli korzystać z szerokiego asortymentu na różnych piętrach, a parter oferował m.in. stoiska z męską i dziewczęcą odzieżą oraz artykułami gospodarstwa domowego.

Na wyższych piętrach sprzedawano artykuły spożywcze, a także można było odwiedzić biuro podróży, punkt informacji turystycznej oraz zjeść coś w dwupoziomowej kawiarni. Wyjątkową cechą budynku była jego nowoczesna konstrukcja: dwie windy towarowe i system wentylacji, który dbał o komfort zakupów.

Przebudowa

Pomimo początkowego sukcesu, w kolejnych latach dom handlowy Gebrüder Barasch zmagał się z różnymi problemami. W obliczu zmieniających się potrzeb klientów oraz nowoczesnych trendów handlowych, zdecydowano się na kompleksową przebudowę, której projekt został zrealizowany przez spółkę Simon&Halpaal w latach 1928-1929. W ramach modernizacji usunięto globus oraz zmieniono secesyjny wygląd fasady na bardziej moderne elementy, w tym na nowoczesne płaskie witryny. Działania te miały na celu zwiększenie powierzchni handlowej i dostosowanie wnętrza do zębów klientów.

Otwarcie zmodernizowanego budynku nastąpiło 29 września 1929 roku i przyciągnęło liczne grono klientów, którzy mogli cieszyć się nową jakością zakupów. Wśród udogodnień znalazły się także schody ruchome, co było nowinką w tamtym okresie.

Dom handlowy w okresie nazizmu we Wrocławiu

Jednak po przejęciu władzy przez nazistów życie braci Baraschów uległo drastycznym zmianom. W 1931 roku, z przymusu, zaciągnęli oni duży kredyt i połączyli się z nieżydowską firmą, co miało na celu ratowanie ich interesów. W 1933 roku, na skutek bojkotu sklepów żydowskich, ich dom handlowy został poddany procesowi aryzacji, co oznaczało utratę praw majątkowych i osobistych. Udziały braci zostały sprzedane poniżej wartości, a nowi właściciele przekształcili towarowy na aryjskiego.

W 1936 roku nowy dom handlowy został oficjalnie otwarty jako Münstermann & Haedecke. Przetrwał w tej formie aż do końca II wojny światowej.

Losy braci Baraschów

Po 1921 roku Baraschowie opuścili Wrocław i przenieśli się do Berlina. Artur osiedlił się z rodziną, wystawiając na sprzedaż swoją posiadłość. Niestety, po wojnie Artur zaginął, a jego losy zakończyły się tragicznie w obozie Auschwitz-Birkenau. Georg, z drugiego małżeństwa, wyjechał z rodziną do Szwajcarii, a następnie do Ekwadoru. Córka Georga zdołała po wojnie dotrzeć do Nowego Jorku.

Po 1945

Rok 1945 przyniósł wiele wyzwań, ale dom towarowy uszedł z tego jedynie z niewielkimi uszkodzeniami. Zabrudzenia piaskowych okładzin elewacji oraz uszkodzone poszycie dachowe były jednymi z nielicznych konsekwencji działań wojennych. Najpoważniejsze zniszczenia miały miejsce 17 maja 1945 roku, kiedy to eksplozja zdemolowała wieżę katedry św. Marii Magdaleny oraz znaczną część konstrukcji dachowych budynku. Jeszcze tej samej jesieni 1945 roku, przekazano go Powszechnej Spółdzielni Spożywców, co zapoczątkowało prace remontowe.

Remont, który rozpoczął się w grudniu 1945 roku, skoncentrował się przede wszystkim na wymianie dachu, co zostało zrealizowane przez niemiecką firmę dekarską oraz dokonano wstawienia szyb w oknach. Z wcześniejszego okresu przetrwały drewniane meble, a także biorąc pod uwagę techniczne wyposażenie, m.in. schody ruchome oraz szafy chłodnicze. 1 lipca 1946 roku uruchomiono sklep na parterze, który nosił nazwę Spółdzielczy Dom Towarowy. W tamtym czasie był to jedyny działający obiekt handlowy we Wrocławiu. Na wyższych piętrach znajdowały się biura oraz magazyny. W miejsce zlikwidowanego ogrodu zimowego od strony ulicy Szewskiej powstał salon prasowy.

W roli pierwszego kierownika domowego występuje Stanisław Mańko, który zajmował to stanowisko do 1947 roku. Powierzchnia handlowa po otwarciu sklepu wynosiła 1410 m². Ciekawostką były schody ruchome, uruchomione w 1948 roku, które łączyły parter z I piętrem; były to jedyne takie schody w Polsce w tamtym czasie. Premier Edward Osóbka-Morawski był pierwszym gościem, który skorzystał z tej nowej konstrukcji. Schody działały aż do końca lat 70., a potem, unieruchomione, wykorzystywane były jako dodatkowe wejście na I piętro aż do ich rozbiórki w 2004 roku.

W latach 1956–1957 DOM został włączony do Powszechnej Spółdzielni Spożywców Stare Miasto, otrzymując jednocześnie nową nazwę – Spółdzielczy Dom Handlowy (SDH). W latach 1961–1965 przeprowadzono bardziej kompleksowy remont, obejmujący wymianę okien, drzwi oraz witryn, a drewniane parkiety zastąpiono posadzkami ceramicznymi. Do wnętrza wprowadzono także nowoczesne stropy podwieszane z oświetleniem. Dzięki przekazaniu przez miasto budynku przy ul. Szewskiej 77, przeniesiono tam biura, co umożliwiło przeznaczenie II i III piętra na potrzeby handlu. Budynek pozostał otwarty podczas prac remontowych, zamykając się na degustację jedynie przez jeden dzień.

W 1965 roku, poprzez konkurs ogłoszony na łamach Słowa Polskiego, nadano nową, zaszczytną nazwę: „Feniks”, pełniący funkcję Spółdzielczego Domu Handlowego „Feniks”. Wówczas na fasadzie wyeksponowano potężny, czerwony neon z napisem „SDH FENIKS”, którego autorstwa był architekt inżynier Jan Tarczyński. Neon ten zjechano w 2015 roku, a jego losy przekazano fundacji Neon Side Wrocław. Dzięki działalności w czterech piętrach, dom stał się największym obiektem tego typu wśród spółdzielczych domów handlowych w Polsce, o powierzchni 5000 m².

W 1970 roku budynek otrzymał status zabytku, zapisując się w rejestrze szczególnie cennych dóbr miasta Wrocławia. W latach 70. podjęto decyzję o połączeniu parteru SDH z parterem budynku przy ul. Rynek 30, co znacznie zwiększyło powierzchnię handlową. W 1970 roku uzyskano również Handlowy Znak Jakości, co rozpoczęło bezdewizowy import towarów z zagranicy. Pierwszym zagranicznym partnerem handlowym był Dom Towarowy Konsument z Frankfurtu nad Odrą oraz Okręgowa Spółdzielnia Spożywców z Burgas. W 1976 roku Wrocławska Spółdzielnia Spożywców została włączona do „Społem” Wojewódzkiej Spółdzielni Spożywców we Wrocławiu.

Po roku 1997 SDH Feniks przeszedł kolejny znaczący remont, gdzie głównie usprawniono parter oraz I piętro. Między piętrami zainstalowano wolnostojący strop, wsparty na fundamentowych ławach w piwnicy, zaprojektowany przez inżynierów Jana Gierczaka oraz Bogdana Ruebenbauera. Remontu i modernizacji podjęli się architekci Krystyna i Paweł Kirschke.

W listopadzie 2007 roku z okazji 100-lecia dom towarowy braci Baraschów z 1904 roku, wyemitowano kolekcjonerską serię krajcarów z ich wizerunkiem na awersie oraz herbem Wrocławia na rewersie. W wypuszczonej serii znalazły się trzy rodzaje monet: 20 tysięcy mosiężnych 4 krajcarów, 250 srebrnych 24 krajcarów oraz 100 złotych 240 krajcarów, a ich projektantką była Anna Wątróbska. Na czwartym piętrze umieszczono w 2007 roku wrocławskiego krasnala „Kolekcjoner”, autorstwa Beaty Zwolańskiej-Hołod, ulokowanego w najwyższym punkcie miasta.

Szefowie domu handlowego po 1945

Lata 1945–1956: Dom Handlowy Powszechnej Spółdzielni we Wrocławiu

• Stanisław Mańko (1946–1947),
• Dominik Kończyło,
• Mariusz Agneza,
• Zenon Wiśniewski (1950–1953),
• Kazimierz Lis (1953–1954),
• Marian Rumiński (1954–1955),
• Antoni Rogoziński (1955–1956),
• Józef Grzegorczyk (1956).

Lata 1957–2003: Spółdzielczy Dom Handlowy

• Stanisław Frankowski (1956–1957),
• Zygmunt Michaelis (1957–1960),
• Edward Batog, dyrektor (1960–1963),
• Bogumił Łabczuk (1963–1965),
• Józef Baran (1965),
• Leonard Orzeszyna (1966),
• Jan Tłuczkiewicz, prezes (1966–1967),
• Józef Ochoński, prezes (1967),
• Leonard Orzeszyna, prezes (1967),
• Janusz Majewski, prezes (1967–1974),
• Kazimierz Zdyb (1974),
• Józef Baran, dyrektor (1975–1977),
• Jerzy Kucharski, dyrektor (1977–1981),
• Józef Baran, dyrektor (1981–1982),
• Leonard Orzeszyna (1982),
• Jerzy Dacka, dyrektor (1982–1988),
• Leonard Orzeszyna (1988–1989),
• Jan Balicki (1989–1994),
• Edmund Dziekan (1994–2003),
• Jerzy Kraśniewski (2003).

---

Oceń: Spółdzielczy Dom Handlowy „Feniks” we Wrocławiu

---