Ratusz we Wrocławiu

---

Historia

Budowla, której historia sięga przeszłości, stanowi wynik przemyślanej analizy źródeł historycznych oraz oględzin architektonicznych, z uwzględnieniem murów i ich przemurowań. Interpretacje tego procesu różnią się w zależności od autorów. Niniejszy opis bazuje na odkryciach przeprowadzonych po zakończeniu drugiej wojny światowej.

Stary Ratusz

Ratusz nie był pierwszym obiektem w centrum Wrocławia; pierwotny tytuł przypisany jest Domowi Kupców. Na początku, w Wrocławiu, który powstawał wielokrotnie w wieku XIII, istniała niewielka potrzeba budowy specjalnej siedziby dla pięcioosobowej rady miejskiej. Władze niezwykle ograniczone były w porównaniu do wójta dziedzicznego. Rada miejska została po raz pierwszy wybrana w roku 1261, a miejsce jej zebrań nie jest do końca ustalone. Pewną wskazówkę daje historyczna nazwa kamienicy przy Rynku 30, znanej jako Altes Rathaus, wzmiankowana po raz pierwszy w 1672 roku. Kamienica ta znajduje się na wschodniej stronie Rynku, naprzeciw dawnego placu sądowego. Prawdopodobnie była jednym z pierwszych murowanych domów, w którym rada wynajmowała salę do swoich posiedzeń.

Consistorium z XIII w.

Najstarsza część budowli powstała jak wskazują źródła do roku 1299. To wtedy zarejestrowano wypłatę wynagrodzenia dla budowniczych, Martinusa i Albericusa oraz zgłoszono wynajęcie budynku sukiennikom. W 1301 roku kolejny rachunek potwierdza zapłatę za prace wykończeniowe w piwnicy. Ta najstarsza część, znana jako consistorium, jest dziś zintegrowana z innymi budowlami i niewidoczna na zewnątrz. W przeszłości składała się z dwutraktowej hali na parterze, podpiwniczonej i przykrytej stropem, a także przylegającej do zachodniej strony wieży. Budynek był niezależny, z wejściem zapewne od południa, a jego funkcje obejmowały zarówno wielorakie zgromadzenia mieszczan, jak i działalność handlową.

Praetorium z XIV w.

W 1326 roku władze miejskie nabyły 75% praw dziedzicznych od potomków wójta, a w 1329 roku pozostałą część, co pozwoliło radzie jednocześnie pełnić funkcje wójta. Zwiększenie kompetencji radnych wymusiło konieczność budowy nowej siedziby. W latach 1328-1333 zbudowano małe praetorium obok consistorium na północno-wschodnim rogu. Powstały obiekt otaczał wcześniej istniejący plac sądowy, a także zamknął lukę między consistorium a Domem Kupców. Przy nowym budynku wykonano także piwnicę, do której wchodziło przejście prowadzące do dziedzińca, gdzie zlokalizowane były cele więzienne, stanowiące rodzaj aresztu. Na wyższej kondygnacji mieściła się izba rady miejskiej z oknami w kształcie lancetów. Ta część budowli, wzniesiona w stylu określanym jako wątek romański, dziś stanowi północno-wschodni aneks ratusza.

Izba Sądowa i nadbudowa piętra w XIV w.

W latach 1343-1357 wzniesiono Izbę Sądową, przylegającą do budynku rady oraz consistorium. Na piętrze zbudowano kaplicę, co wymagało zgody biskupa Przecław z Pogorzeli, wydanej 13 marca 1345. W tym samym okresie nadbudowano również kosztowne piętro nad consistorium i salą rady miejskiej, podczas gdy wieża zostały podwyższona i wzbogacona o ośmioboczny hełm z balkonem, podobny do istniejących obecnie konstrukcji katedry. Hełm był otoczony balustradą nad częścią murowaną wieży. W początkach XV wieku miały miejsce zamachy: 13 września 1406 ratusz został zaatakowany przez partycjuszy, a 18 lipca 1418 r. zajęty przez rzemieślników, którzy stracili burmistrza i pięciu ławników.

Rozbudowa w XV-XVI w.

Od lat 70. XV wieku do 1504 roku ratusz był rozbudowywany, co zwiększyło jego powierzchnię o połowę, nadając mu jednocześnie bardziej reprezentacyjny charakter. Mimo że przeważały formy schyłkowego gotyku, pojawiły się także elementy renesansowe. Mistrz kamieniarski Hans Berthold wraz z Peterem Franczke zbudowali południowy trakt, natomiast Peter Preusse i Bricciusem Gauske zbudowali trzy ryzality, przylegające od tej strony, bogato zdobione na górze. Trakt środkowy i północny uzyskały wspólny dach z charakterystycznym szczytem od strony wschodniej. Zewnętrzna strona budynku została otynkowana, a w 1510 roku pokryta malarską dekoracją, której fragmenty przetrwały do lat 80. XIX wieku. W 1528 roku zainstalowano renesansowe portale w Sali Sądowej i Izbie Rady. 18 października 1536 roku w wieży ratusza umieszczono nowy pięciopolowy herb miasta. W 1548 roku powiększono aneks północno-wschodni, gdzie zbudowano kancelarię rady oraz kancelarię ławy na piętrze z renesansowym wykuszem. 9 października 1550 roku ratusz wzbogacono o zegar z pozytywką, działający pod pełne godziny i co pół godziny. Nie ma informacji o późniejszych losach tego zegara, gdyż w 1558 roku gotycki dach hełmowy wieży został usunięty, a latem 1559 roku wieża została podwyższona i zachowuje do dziś hełm renesansowy, który znajduje się również na wieżach Fary Magdaleńskiej i Fary Elżbietańskiej. Cały kompleks osiągnął niezwykłą formę, z dachami pokrytymi w zielono-czerwony szachownicowy wzór.

Przebudowy i uzupełnienia XVII i XVIII w.

W 1615 roku postanowiono przenieść kramy kuśnierzy z sali mieszczańskiej na piętro Smatruza. W kolejnym roku Valentin von Säbisch przekształcił salę mieszczańską, dzieląc parter południowego traktu na kilka pomieszczeń, gdzie ulokowano posterunek straży miejskiej; powstały wówczas pierwsze wczesnobarokowe portale. Później w wyburzonej dobudówce na północ od wieży umieszczono mieszkanie kanclerza rady miejskiej, odpowiedzialnego za klucze do bram miejskich. W 1680 roku zmodernizowano i poszerzono schody prowadzące z dawnej Sali Sądowej do Sali Wielkiej (nazywanej później Refektarzem).

Przebudowy i renowacje

W związku z technicznym przestarzałym stanem budynku, rada miejska od 1808 roku nie obradowała w ratuszu. W latach 60. XIX wieku rajcy przenieśli swoją działalność do nowego obiektu, Nowego Ratusza. Ratusz w tym czasie był w złym stanie, zaniedbany i podzielony na różne pomieszczenia do biur. Elewacje zostały pokryte falą budków dla sprzedawców, tynki odchodziły, a szczyty elewacji wschodniej utraciły pierwotne sterczyny.

Ważna restauracja miała miejsce w końcu XIX wieku, prowadzona przez Karla Lüdeckego, który zbudował nową, reprezentacyjną klatkę schodową i zrekonstruował wschodnie sterczyny. Zachodnia elewacja została również wzbogacona w ażurowe szczyty. Kolejna renowacja została przeprowadzona w latach 1934-1936 przez Rudolfa Steina. W piwnicach wyburzono wszystkie podziałki, przywracając Sali Wielkiej formę trójnawową oraz położono nowe posadzki. Elewację wschodnią otynkowano, a po stronie południowej wykonano nowe schody wejściowe. W przededniu II wojny światowej w wyniku poważnych zniszczeń ratusz doznał umiarkowanych uszkodzeń; na skutek wybuchu bomby doszło do uszkodzeń w sklepieniu. Lata 1949-1953 to czas pełnej renowacji pod nadzorem Marcina Bukowskiego, po której przeprowadzono prace przywracające pierwotny kształt i wygląd wieży.

Ostatecznie w latach 80. XX wieku przeprowadzono poprawki elewacji, a na początku XXI wieku ratusz ponownie odnowiono, przywracając utracone detale architektoniczne oraz wzbogacając elewację barwnymi tynkami i odtwarzając polichromię herbu miasta na wieży.

Architektura i wyposażenie

Ratusz we Wrocławiu, będący utworem architektonicznym z okresu gotyku, jest jednym z najbardziej charakterystycznych budynków miasta.

Opis ogólny

Ta niezwykle interesująca budowla jest w przeważającej części dwukondygnacyjna oraz podpiwniczona, a jej struktura wykonana jest głównie z cegły i piaskowca. Wnętrza ratusza są przesklepione, co dodaje mu uroku. Dachy, pokryte dachówką, mają dwuspadowy kształt, a niektóre elementy wieńczy hełmowe pokrycie z blachy miedzianej. Wrocławski ratusz zbudowano na planie prostokąta i wyróżnia się trzema różnorodnymi ryzalitami w przestrzeni południowej, jak również aneksami, które w części północnej mają szerokość jednego traktu. Wewnętrzna struktura ratusza jest podzielona ścianami w kierunku północ-południe na trzy sekcje, a między aneksami a pobliską zabudową znajdują się dwa wygodne dziedzińce.

Wieża ratuszowa

W narożniku północno-zachodnim wznosi się imponująca wieża, która została zbudowana w kilku etapach, osiągając całkowitą wysokość 66,0 m oraz podstawę o wymiarach 7,70 × 7,70 m. Kwadratowa część wieży sięga 32,80 m wysokości, a w ostatnich dwóch kondygnacjach przyjmuje kształt ośmioboku. Na jej szczycie znajduje się dwukondygnacyjny dach hełmowy, skryty za tarasem widokowym, na który wiedzie ośmiometrowa drabina. Należy jednak zauważyć, że taras nie jest dostępny dla zwiedzających. Z tej wysokości hejnalista ma za zadanie odgrywać Hejnał wrocławski.

W wieży umieszczony jest najstarszy dzwon zegarowy w Polsce, datowany na 1368 rok. Na dzwonie znajdują się następujące inskrypcje:

A•Dom•M•CCC•LX•VIII•En•ego•cmpana•raro•pronuncio vana•nocte•dieque•moraque•per•me•provotatur•et•hora†

_

Roku Pańskiego 1368. Zobacz, rzadko dzwonię na próżno. W nocy oraz w dzień ogłaszam czas i godzinę.

W przyziemiu wieży przez pewien czas funkcjonowała cela więzienna znana jako Pod Zielonym Dębem.

Elewacje

Od strony północnej ratusz łączy się aneksami z sąsiednią zabudową ul. Sukiennice, co skutkuje posiadaniem trzech widocznych elewacji. Dodatkowo w obrębie budynku znajdują się dwa dziedzińce, dostępne od wewnątrz.

Elewacja wschodnia

Elewacja wschodnia, sugerując symetrię budynku, stanowi jego główną fasadę. Do wysokości gzymsu elewacja jest wykonana z cegły. Okna w głównym korpusie są prostokątne na poziomie parteru, z płaskimi kamiennymi ościeżami, podczas gdy okna na piętrze mają kształt ostrołuku i wyposażone są w maswerki. Na piętrze znajduje się również wykusz kaplicy, co dodaje elegancji tej części budynku.

Na szczycie elewacji można dostrzec trzy ozdobne szczyty, przy czym środkowy z nich umiejscowiony jest nad traktem północnym oraz środkowym, a boczne nad traktem południowym oraz północnym przybudówką. Środkowy szczyt był niegdyś bogato zdobiony oraz polichromowany, w tej chwili ponownie rekonstruowany przez Lüdeckego, a jego krawędź zdobią sterczyny. Z kolei boczne szczyty mają formę ceramiczną i są schodkowe, z prostokątnymi blendami. Wejście od strony wschodniej prowadzi przez podest, który ozdobiony jest tympanonem z płaskorzeźbionymi elementami herbu Wrocławia (lew, orzeł, św. Jan Ewangelista). Gzyms główny jest przerywany przez zegar z 1580 roku.

Symbole władzy miejskiej

Na balustradzie schodów prowadzących do wejścia wschodniego umieszczone są alegoryczne przedstawienia symboli władzy miejskiej. Lewa płyta ukazuje postać pachołka w niszy zwieńczonej półokrągłym łukiem, trzymającego sakiewkę oraz zwoje pisma. To została opatrzona napisem:

Ich bin ein foytknecht wer nicht recht tut den fur ich vor recht

_

Jestem pachołkiem wójta. Kto łamie prawo, temu stawiam zarzuty przed sądem.

Druga płyta, obecnie będąca kopią – oryginał jest umiejscowiony w Sali Wielkiej Ratusza, obrazuje rycerza w zbroi, uzbrojonego w miecz i włócznię, z podpisem:

Ich bin des foyts gewapnet man wer (mich anfaßt) der muß ein swert han

_

Jestem uzbrojonym człowiekiem wójta. Kto (mnie dotyka), musi dysponować mieczem

Trudność interpretacji tego tekstu nastręcza wiele problemów, gdyż rada miejska, pełniąca funkcje wójta, nie mogła zatrudniać rycerzy, co sugeruje rozumienie w bardziej przenośny sposób. Relief odzwierciedla zatem postacie Rolandów, znane w wielu niemieckich miastach (np. Bremy).

Elewacja południowa

W przypadku elewacji południowej jej kompozycja jest zbliżona do symetrycznej. Obejmuje ona trzy ryzality, z których jeden znajduje się w środkowej części elewacji, a pozostałe po bokach. Południowy wykusz, będący najdalej wysuniętą częścią ratusza, podkreślony jest kamiennymi ciosami i posiada prostokątne okna z ozdobnym laskowaniem.

Elewacja została odnowiona w ostatnich latach i teraz malowana jest na rdzawoczerwono. Uwagę zwracają także wykusze w kondygnacji piętra ryzalitów, które bogato zdobione są późnogotycką kamieniarką. Najbardziej elegancki jest ryzalit południowo-wschodni, który zwieńczony jest hełmem, który w przeszłości był ołowiany, a teraz jest miedziany i to z wyjątkowymi formami. Ryzalit południowo-zachodni zlicowany jest z zachodnią elewacją, a środkowy ryzalit zdobi ornament.

Elewacja zachodnia

Wejście od strony zachodniej, w obecnej formie, prowadzi przez barokowy portal. Ta elewacja jest zdecydowanie najskromniejsza. W dominujących ceglastych odcieniach widać wpływy późnego gotyku oraz elementy renesansowe w terminie jaskółczy ogon. Warto zauważyć, że te elementy pochodzą z powojennej rekonstrukcji. Trakt południowy kończy się skromnym wykuszem renesansowym z roku 1548.

Wnętrza

Wnętrza ratusza są równie fascynujące jak jego zewnętrzny wygląd.

Piwnice

Można tutaj wspomnieć, że od 1332 roku, a na pewno od 1387, w podziemiach ratusza funkcjonowała pijalnia piwa, znana jako Piwnica Świdnicka, która zachowała swoje tradycje do dziś. Wejście do tego miejsca znajduje się w środkowym ryzalicie. Piwnica składa się z rozległych pomieszczeń, które mają sklepienia kolebkowe oraz krzyżowo-żebrowe, co zdecydowanie podnosi jej walory estetyczne.

Suterena

W północnej przybudówce, znajdującej się pod Izbą Rady, znajdują się także niskie sutereny, które kiedyś pełniły funkcję cel więziennych. Ich nazwy obejmują:

• Bocianie gniazdo,
• Zimna kuchnia,
• Pusta sakiewka,
• Czyżykowy chłop,
• Strzeż się,
• Cierpliwy Hiob.

Parter

Na parterze usytuowane są następujące pomieszczenia:

• Izba Rady – w północnej przybudówce, gdzie aż do 1808 roku prowadzono posiedzenia rady miejskiej z pięknymi ścianami obłożonymi płytami intarsjowanymi z 1563,
• Kancelaria Rady,
• Sala Sądowa,
• Sala Mieszczańska – dwutraktowa, z kolebkowymi sklepieniami i lunetami, dzisiaj mieszcząca Galerię Sławnych Wrocławian,
• Izba Wójtowska,
• Kancelaria Wójtowska,
• mniejsze pomieszczenia w trakcie południowym i ryzalitach.

Galeria Sławnych Wrocławian

W Sali Mieszczańskiej prezentowana jest Galeria Sławnych Wrocławian, zbierająca marmurowe popiersia osób związanych z Wrocławiem. Tah kolekcja zainaugurowana przez Macieja Łagiewskiego, dyrektora Muzeum Miejskiego, miała miejsce 24 maja 1997 roku z kolekcją 7 popiersi, a do 2019 roku liczba ta wzrosła do ponad 30.

Początkowe popiersia to:

• Max Born (1882-1970),
• Gerhart Hauptmann (1862-1946),
• Karl von Holtei (1798-1880),
• Ferdinand Lassalle (1825-1864),
• Adolph von Menzel (1815-1905),
• Jan Mikulicz-Radecki (1850-1905),
• Edyta Stein (1891-1942).

Do późniejszych popiersi należą:

• Jadwiga Śląska (ok. 1178-1243),
• Henryk I Brodaty (ok. 1168-1238),
• Carl Gotthard Langhans (1732-1808),
• August Borsig (1804-1854),
• Adolf Anderssen (1818-1879),
• Albert Neisser (1855-1916),
• Fritz Haber (1898-1934),
• Theodor von Gosen (1873-1943),
• Ludwik Hirszfeld (1884-1954),
• Eugeniusz Geppert (1890-1979),
• Wanda Rutkiewicz (1943-1992),
• Wiktor Bross (1903-1994),
• Alfred Jahn (1915-1999),
• Karl Lüdecke (1826-1894),
• Eugen Spiro (1874-1972),
• Henryk Tomaszewski (1919-2001),
• Błogosławiony Czesław (?–1242),
• Eugeniusz Get Stankiewicz (1942–2011),
• Tadeusz Różewicz (1921–2014),
• Hugo Dyonizy Steihaus (1887–1972),
• Karl Heinrich Bauer (1890–1978),
• Dietrich Bonhoeffer (1906–1945),
• Joseph von Eichendorff (1788–1857),
• Christian Wolff (1679–1754),
• Friedrich Bergius (1884–1946).

Piętro

Na wyższej kondygnacji ratusza można znaleźć:

• Izba Ławy,
• Kancelaria Ławy z renesansowym wykuszem wychodzącym na dziedziniec,
• Sala Książęca – niegdyś kaplica poświęcona św. Janowi Chrzcicielowi i św. Janowi Ewangelisty,
• Sala Wielka (niem. Remter, tj. jadalnia, sala konferencyjna) – to największe pomieszczenie ratusza z wymiarami 26,60 × 20,80 m, znajdujące się w centralnej części budynku, służyło dawniej do rozmaitych uroczystości,
• Skarbiec (niem. Rentkammer), w którym zbierano pieniądze z podatków,
• Izba Seniora Rady, ze sklepieniem gwiaździstym, datowanym na 1484-1485.

I piętro

W obrębie tej samej przestrzeni znajdziemy ponownie:

• Sala Wielka,
• Sala Książęca,
• Izba Seniora Rady,
• Skarbiec,
• Izba Ławników,
• Kancelaria Ławy.

Główna klatka schodowa

Od strony północnej zaprasza nas trójbiegowa klatka schodowa, która została stworzona podczas przebudowy zaprojektowanej przez K. Lüdeckego, łącząc parter z piętrem, co zdecydowanie ułatwia poruszanie się w tym złożonym kompleksie budowlanym.

---

Oceń: Ratusz we Wrocławiu

---