Dietrich Bonhoeffer

---

Życiorys

Pochodząc z uznawanej rodziny, Dietrich Bonhoeffer był synem psychiatry Karla Bonhoeffera. W wieku zaledwie 17 lat rozpoczął swoją edukację teologiczną w Tybindze, a następnie kontynuował ją w Berlinie. Jego praca doktorska, zatytułowana Sanctorum communio („Społeczność świętych”), przyniosła mu tytuł doktora teologii. W 1930 roku uzyskał habilitację oraz objął stanowisko docenta na uniwersytecie berlińskim.

W dniu 5 września 1930 roku wyjechał na studia do Union Theological Seminary w Nowym Jorku. To właśnie w Nowym Jorku miał okazję zapoznać się z kulturą, sytuacją społeczną oraz religijnym życiem afroamerykańskim.

W okresie przełomu lat 1932 i 1933 Bonhoeffer zdecydował się zrezygnować z kariery akademickiej, koncentrując się na pracy duszpasterskiej. Działo się to w czasie, gdy Adolf Hitler zdobywał rosnące wpływy w Niemczech, a nazizm stawał się główną ideologią państwową. W latach 1933–1935 mieszkał w Londynie, gdzie pracował jako pastor. Po powrocie do Niemiec wstąpił do Kościoła Wyznającego.

Bonhoeffer stawiał opór ideologii nazistowskiej, dostrzegając w niej poważne zagrożenie dla chrześcijan, Niemców oraz całej ludzkości. Głosił hasła pokoju, podkreślając, iż „bracia w Chrystusie nie mogą używać broni przeciwko sobie, gdyż w rzeczywistości wymierzaliby ją przeciwko Chrystusowi”. Na ekumenicznym zjeździe młodych protestantów w Danii w 1934 roku kreślił wizje wojny, którą może wywołać nazizm.

Przekonania Bonhoeffera nie mogły pozostać niezauważone przez władze hitlerowskie. Już w 1935 roku został pozbawiony prawa do nauczania. Wkrótce po tym stworzył półlegalne seminarium duchowne w Finkenwalde, które dzisiaj znajduje się w dzielnicy Szczecina – Zdroje. Jego wspólnota stała w ostrym kontraście do ówczesnego luteranizmu niemieckiego, który wspierał nazizm.

Bonhoeffer miał silną determinację w głoszeniu Ewangelii i był gotów poświęcić swoje życie, aby sprzeciwić się Hitlerowi oraz udzielać pomocy Żydom w ich ucieczkach. Twierdził, że „Kościół jedynie wtedy staje się Kościołem, gdy istnieje dla tych, którzy są na jego marginesie”, a także postulował „bezwarunkową powinność Kościoła wobec ofiar wszelkich systemów społecznych, nawet jeśli nie są oni członkami wspólnoty chrześcijańskiej”.

W 1937 roku gestapo zlikwidowało jego seminarium, a próba wznowienia działalności w okolicy Koszalina rok później zaowocowała aresztowaniami niektórych uczestników. Pod koniec 1938 roku Bonhoeffer nawiązał kontakt z opozycyjnie nastawionymi oficerami armii niemieckiej oraz utrzymywał stałe relacje z Kościołami zagranicznymi. Wiosną 1939 odwiedził Anglię, gdzie spotkał się z biskupem Chichester, Georgiem Bellem. Reprezentując opozycję wobec Hitlera, a następnie udał się do Stanów Zjednoczonych, skąd powrócił w 1940 roku.

Pomimo zakazu publikacji oraz pracy w nauce, Bonhoeffer zbliżył się do admirała Wilhelma Canarisa, szefa Abwehry. Dzięki jego wsparciu uzyskał dokumenty, które chroniły go przed gestapo i pozwalały mu na swobodne podróże po Niemczech. Podczas wizyty w Sztokholmie spotkał się z Bellem, przekazując Brytyjczykom dowody na eksterminację Żydów oraz apelując w imieniu spiskowców, w tym generałów Hansa Ostera i Ludwiga Becka, o pomoc w usunięciu Hitlera. Niestety, Brytyjczycy uznali tę prośbę za prowokację i nie zareagowali.

W styczniu 1943 roku Bonhoeffer zaręczył się z Marią von Wedemayer, jednak 5 kwietnia tego samego roku został aresztowany pod ogólnym zarzutem „osłabiania potencjału wojennego Niemiec”, mimo braku dowodów uczestnictwa w spisku przeciw Hitlerowi. Powiązania z Canarisem nie wystarczyły do jego uwolnienia, jednak pozwoliły na przeniesienie go do względnie spokojnego więzienia w Berlinie, gdzie wiele pisał. Jego zapiski ukazały się po wojnie w wydaniu zatytułowanym Widerstand und Ergebung („Opór i poddanie”).

Bonhoeffer nie skorzystał z możliwości ucieczki z więzienia, a po nieudanym zamachu na Hitlera 20 lipca 1944 roku, w którym został odkryty związek z Kanarisem i grupą spiskowców, pastor został w październiku 1944 roku przeniesiony do więzienia gestapo, a następnie do obozu koncentracyjnego w Buchenwaldzie. Nawet w obliczu klęski Niemiec Hitler nie zapomniał o Bonhoeffera: na jego osobisty rozkaz 9 kwietnia 1945 roku, zaledwie dwa tygodnie przed wkroczeniem Amerykanów, Bonhoeffer wraz z Canarisem i Osterem został postawiony przed trybunałem doraźnym, skazany na śmierć i stracony na szubienicy w obozie Flossenbürg.

Jego teologia, nacechowana chrystocentryzmem oraz rozważaniami na temat „bezreligijnego chrześcijaństwa”, które nabrały jeszcze głębszego znaczenia po jego męczeńskiej śmierci, miała ogromny wpływ na powojenną teologię w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych. Oddziaływała także na polskich intelektualistów i działaczy opozycji, takich jak Stanisław Barańczak oraz Jacek Kuroń. Jego myśl wpłynęła również na twórczość Tadeusza Różewicza.

Kalendarium

– 4 lutego 1906 roku na świat przychodzą Dietrich i Sabine, będąc szóstym i siódmym dzieckiem w zamożnej rodzinie z Wrocławia.

– W 1913 roku Dietrich rozpoczyna swoją edukację w prestiżowej szkole Friedrichswerdersches Gymnasium w Berlinie.

– W marcu 1916 roku rodzina Bonhoefferów przeprowadza się do nowego domu przy Wangenheimstrasse 14, w dzielnicy Grünewald w Berlinie.

– Marzec 1923 to czas, kiedy Dietrich zdaje maturę w Grunewald-Gymnasium, a następnie w semestrze letnim rozpoczyna studia teologiczne na uniwersytecie w Tybindze.

– W 1924 roku, po dwóch semestrach nauki w Tybindze, powraca do Berlina, kontynuując edukację na uniwersytecie berlińskim. W tym samym roku ma okazję spędzić trzy miesiące w Rzymie oraz podróżować na Sycylię i do Afryki Północnej.

– W 1926 roku stawia swoje pierwsze kroki w praktyce teologicznej, uczestnicząc w nabożeństwach skierowanych do dzieci.

– Rok 1927 przynosi mu znaczące osiągnięcie w postaci obrony pracy doktorskiej pt. „Sanctorum Communio”.

– W 1928 roku w styczniu zdaje pierwszy egzamin z praktycznej wiedzy teologicznej. W lutym odbywa jednoroczny wikariat w Barcelonie, gdzie pracuje z dziećmi w ramach nabożeństw dla najmłodszych. Towarzyszy mu brat Klaus podczas podróży po Hiszpanii.

– W lutym 1929 roku Dietrich wraca do Berlina, gdzie zostaje asystentem na uniwersyteckiej katedrze teologii systematycznej.

– W lipcu 1930 roku zdaje drugi egzamin teologiczny oraz przystępuje do habilitacji w zakresie teologii systematycznej, której tematem jest „Akt i bycie”. Otwiera wykład habilitacyjny, poruszając kwestię człowieka we współczesnej filozofii i teologii.

– We wrześniu 1930 roku wyjeżdża do Stanów Zjednoczonych na jednoroczne stypendium DAAD, które przeznaczone jest na studia na Union Theological Seminary w Nowym Jorku.

– Czerwiec 1931 roku to czas jego powrotu do Berlina oraz asystentury na Wydziale Teologicznym uniwersytetu berlińskiego. W tym czasie angażuje się w działalność ekumeniczną, a jesienią zostaje wybrany na sekretarza ds. młodzieży podczas spotkania Światowego Związku Krzewienia Przyjaźni za pośrednictwem Kościołów w Cambridge. Dodatkowo pełni funkcję duszpasterza akademickiego w Wyższej Szkole Technicznej w Berlinie Charlottenburgu.

– W listopadzie 1931 roku zostaje ordynowany i obejmuje stanowisko wikariusza synodalnego w Kościele Syjonu w Berlinie, gdzie opiekuje się dziećmi przygotowującymi się do konfirmacji.

– Rok 1933 to moment, kiedy Dietrich otwarcie sprzeciwia się tzw. „paragrafom aryjskim” w Kościele. Publikuje artykuł „Kościół wobec kwestii żydowskiej”, a jego kampania wyborcza do władz Kościoła zostaje zakłócona przez Gestapo. Wchodzi w spór z teologią Niemieckich Chrześcijan i współpracuje przy „wyznaniu z Bethel”.

– Od października 1933 do kwietnia 1935 roku pełni rolę proboszcza w dwóch niemieckich parafiach w Londynie, gdzie nawiązuje kontakt z biskupem Chichesteru, a także angażuje się w Ruch Ekumeniczny.

– Od kwietnia 1935 do marca 1940 roku tworzy i prowadzi seminarium kaznodziejskie Kościoła Wyznającego w Zingst i Finkenwalde (obecnie Szczecin Zdroje), które zostaje zamknięte w 1937 roku. Po tym wydarzeniu obejmuje wikariaty zbiorcze w Koszalinie (Köslin), Słonowicach (Gross Schlönwitz), Waszkowie oraz Tychowie (Sigurdshof).

– We wrześniu i październiku 1938 roku pisze książkę „Życie wspólne”.

– W marcu i kwietniu 1939 roku przebywa w Londynie i spotyka się z biskupem Chichesteru, George’em Bellem, a w czerwcu wyjeżdża do Nowego Jorku. W lipcu wraca z USA przez Londyn do Berlina.

– W sierpniu 1940 roku na Dietricha nałożony zostaje zakaz publicznych wystąpień z powodu „działalności szkodliwej dla narodu”.

– Od listopada 1940 roku do lutego 1941 roku przebywa w klasztorze Ettal, gdzie pracuje nad książką „Etyka”.

– W marcu 1941 roku zostaje nałożony zakaz druku i publikacji oraz pełnienia obowiązków służbowych w Berlinie. Bonhoeffer przystępuje do ruchu oporu przeciwko Hitlerowi, którzy gromadzi się wokół admirała Canarisa. Często podróżuje do Szwajcarii.

– Latem 1942 roku odbywa podróż do Szwecji na spotkanie z Bellem, aby zbadać stanowisko rządu angielskiego w odniesieniu do niemieckiego ruchu oporu.

– W styczniu 1943 roku Dietrich zaręcza się z Marią von Wedemeyer.

– 5 kwietnia 1943 roku zostaje aresztowany i umieszczony w więzieniu śledczym Wehrmachtu w Tegel.

– 8 października 1944 roku, po nieudanym zamachu na Hitlera oraz odnalezieniu dokumentów dotyczących działalności ruchu oporu w Zossen, Bonhoeffer zostaje przeniesiony do więzienia Gestapo przy Prinz-Albrecht-Strasse.

– W 1945 roku, dokładnie 5 kwietnia, na rozkaz Hitlera wydano decyzję o egzekucji Bonhoeffera oraz innych członków ruchu oporu z szeregów Abwehry.

– 8 kwietnia tego samego roku, w obozie koncentracyjnym Flossenbürg, gdzie przewieziono więźniów, odbywa się sąd prowadzony przez Ottona Thorbecka. Wszyscy oskarżeni, w tym Bonhoeffer, Canaris, Oster, Gehre i Sack zostają skazani na śmierć.

– 9 kwietnia 1945 roku zostaje wykonany wyrok śmierci.

---

Oceń: Dietrich Bonhoeffer

---