Friedrich Schleiermacher

---

Życiorys

Friedrich Schleiermacher, uznawany za ojca nowoczesnej teologii protestanckiej, urodził się w rodzinie duchownego kalwińskiego. Jego wychowanie odbywało się w surowym duchu pietystycznym, co często prowadziło do jego buntu przeciwko tym zasadom. Jego ojciec, Johann Schleiermacher, był kapelanem, który świadczył usługi religijne na Śląsku, gdzie regularnie przybywał do Pszczyny dwa razy w roku.

Gdy przebywał w Pszczynie, Friedrich zapoznał się z sytuacją ewangelików reformowanych w pobliskiej Małopolsce i aktywnie walczył o ich możliwość osiedlenia się na terenach znanych z tolerancji religijnej, tak jak w państwie pszczyńskim. Dzięki jego staraniom, Johann został pierwszym pastorem nowo utworzonego zboru reformowanego w Hołdunowie (dzisiaj część Lędzin). Rodzina Schleiermacherów często gościła w tym regionie, a młody Friedrich uczęszczał przez trzy lata do pszczyńskiej szkoły ewangelickiej, mieszkając w Hołdunowie. Tam, w tym samym miejscu, w przyszłości zmarł jego ojciec.

Mimo historycznego dystansu do swojego ojca, w późniejszym okresie Schleiermacher często odnosił się do pietyzmu w swojej teologii. W latach 1794–1797 pełnił funkcję wikarego i kaznodziei w Gorzowie Wielkopolskim (Landsberg an der Warthe), gdzie działał przy Kościele Zgody. Następnie, w latach 1802–1804, pracował jako pastor kościoła zamkowego w Słupsku. Krótko był również kapelanem szpitala berlińskiego, co pozwoliło mu na zetknięcie się z grupą niemieckich pisarzy romantycznych.

Młody profesor w Halle miał również doświadczenie związane z najazdem wojsk napoleońskich. Po tych wydarzeniach Schleiermacher powrócił do Berlina jako kaznodzieja oraz wykładowca na nowo utworzonym uniwersytecie. Choć nie stworzył nowej szkoły myślenia, zapoczątkował nową erę w filozofii, będąc uważanym za ojca nowożytnej hermeneutyki oraz za pioniera w dziedzinie krytyki biblijnej, co zaowocowało nadaniem mu miana pierwszego wielkiego teologa po Kancie.

Jego wpływowe osiągnięcia w obrębie hermeneutyki, krytyki biblijnej oraz teorii przekładu nie były przypadkowe. To właśnie on w 1810 roku wydał pierwszy w Niemczech fundamentalny przekład Platona, który obejmował prawie wszystkie jego dialogi. Miało to istotny wpływ na schemat interpretacyjny myśli Platona przez następne 150 lat.

Schleiermacher przyjął pośrednią drogę między świecką filozofią a ortodoksyjnym chrześcijaństwem, zaczynając od analizy zjawiska przeżycia religijnego jako kluczowego elementu dla zrozumienia religii. Uważał, że istotą religii jest pełne uzmysłowienie sobie przez wierzącego całkowitej zależności od Boga. W jego teologii brak świadomości tej zależności prowadził do grzechu, a Chrystus jako człowiek był do końca zależny od Boga w każdej myśli, działaniu i słowie. Jego misją miało być uwrażliwienie ludzi na tę całkowitą zależność od Stwórcy.

Wpływ Schleiermachera rozciągał się nie tylko na teologię liberalną, reprezentowaną przez takie postaci jak Albrecht Ritschl czy Adolf Harnack, ale dotarł również do zwolenników teologii przebudzenia, takich jak August Tholuck oraz August Neander, a także do przedstawicieli ortodoksji luterańskiej, w tym Ersta Wilhelma Hengstenberga. Jego myśli i nauki na trwałe wpisały się w historię teologii, wpływając na kolejne pokolenia teologów i myślicieli religijnych.

Teoria tłumaczenia

Friedrich Schleiermacher, uznawany za jednego z kluczowych myślicieli w dziedzinie filozofii i teologii, miał również spore osiągnięcia w zakresie tłumaczenia. Jego niemieckie wersje dzieł Platona pozostają aktualne oraz szeroko czytane, nawet po upływie niemal dwustu lat od ich stworzenia. W swojej teorii tłumaczenia, której fundamenty oparte są częściowo na ideach Johanna Gottfrieda Herdera, przedstawia kilka kluczowych zasad.

Przede wszystkim, zakłada on, że myśl jest nierozerwalnie związana z językiem, co wskazuje, że myśl można utożsamiać z tzw. “wewnętrznym” językiem. Ten pogląd uzyskał inspirację w psychologii, która opisuje przykłady myśli pojawiających się niezależnie od zewnętrznych bodźców językowych. Ponadto, znaczenie, według Schleiermachera, wynika z jedności w sferze słownej, a właściwym kryterium określenia tego znaczenia jest autentyczny sposób, w jaki posługujemy się językiem.

Warto również zwrócić uwagę na jego przekonanie, że ludzie wykazują zarówno podobieństwa językowe i intelektualne, jak i głębokie różnice, które mogą być zauważane w kontekście różnych epok oraz kultur. Różnice te, niejednokrotnie, występują również w ramach tej samej kultury oraz okresu.

Schleiermacher znacząco rozwijał także holistyczne podejście do znaczenia, wyróżniając co najmniej trzy fundamentalne aspekty semantycznego holizmu:

• specyficzne znaczenia poszczególnych słów tworzą większą semantyczną jedność, co oznacza, że zmiana jednego wyrazu ma wpływ na znaczenie całego zdania,
• istotność pojęć definiuje się poprzez ich relacje w ramach całego systemu pojęciowego,
• gramatyka języka jest częściowo składową charakteru pojęć, które w nim wyrażamy.

W swoim eseju “O różnych metodach tłumaczenia” wydanym w 1813 roku, Schleiermacher szczegółowo przedstawia swoje podejście do tłumaczenia, zawierając w nim takie kluczowe założenia jak:

• tłumacz musi stawić czoła przepaści pomiędzy pojęciami wyrażonymi w języku oryginalnym a jego rodzimym językiem,
• zadanie to czyni tłumaczenie skomplikowanym procesem, w którym tłumacz dąży do oddania sensu w sposób zgodny z oryginałem. W przypadku poezji, wymagane jest również odtworzenie elementu muzycznego, takiego jak rytm czy rymy, co może stać się wyzwaniem, gdyż te aspekty mogą się wzajemnie wykluczać,
• ze względu na te wszystkie trudności, tłumacz musi być zarówno badaczem, jak i artystą.

Według Schleiermachera, proces tłumaczenia można przeprowadzić na dwa sposoby: poprzez naturalizację, czyli przybliżenie koncepcyjno-lingwistycznego świata autora do odbiorcy, lub poprzez alienację, co jest powszechnie znane jako udomowienie i egzotyzacja. Schleiermacher zdecydowanie preferuje alienację, argumentując, że naturalizacja zniekształca oryginalne pojęcia i myśli autora.

Rozwiązywanie problemów związanych z alienacją, szczególnie gdy najbliższe odpowiedniki wyrazów z tekstu oryginalnego są zbyt odległe znaczeniowo, wymaga elastyczności językowej. Czasami konieczne jest, by “nagiąć” język docelowy, aby możliwie wiernie oddać myśl pierwotnego autora.

Z tego wynika, że każde słowo w tekście powinno być tłumaczone w sposób jednolity, a nie w różnorodny, gdy kontekst się zmienia. O ile alienacja może uczynić tłumaczenie mniej przystępnym, jest to niezbędna cena za uniknięcie zniekształcenia intencji autora. Aby strategia ta była skuteczna, tłumaczenie musi objąć dużą ilość tekstu, by czytelnik mógł zrozumieć nowe znaczenie w kontekście.

Mimo pewnych trudności, proces tłumaczenia jest wartościowy. Pozwala on osobom nieznającym oryginalnego języka zapoznać się z dziełami, a przez zjawiska alienacji oraz plastyczności językowej, wzbogaca także język odbiorców. Schleiermacher, w odniesieniu do obaw Herdera, stwierdza, że taki proces nie prowadzi do utraty autentyczności języka, a konflikty w znaczeniu z czasem zanikają.

Upamiętnienie

W dniach 18–20 listopada 2008 roku odbyły się międzynarodowe uroczystości, które upamiętniły 240. rocznicę urodzin Friedricha Schleiermachera. Wrocław stał się miejscem znaczącego wydarzenia, gromadzącym entuzjastów myśli i twórczości tego wpływowego teologa oraz filozofa.

Publikacje

Friedrich Schleiermacher, znany jako jeden z najważniejszych myślicieli religijnych, stworzył wiele istotnych dzieł. Wśród nich warto wyróżnić:

• – Mowy o religii do wykształconych spośród tych, którzy nią gardzą, tłum. Jerzy Prokopiuk, Kraków: Znak, 1995.

---

Oceń: Friedrich Schleiermacher

---