Fritz Haber

---

Życiorys

Fritz Haber, wybitny niemiecki chemik, rozpoczął swoje studia w latach 1886–1891 na Uniwersytecie w Heidelbergu, gdzie uczył się pod okiem znanego uczonego, Roberta Bunsena. Następnie kontynuował edukację na Uniwersytecie w Berlinie. W roku 1892 spędził semestr w Zurychu, na Politechnice, by zdobyć dodatkową wiedzę w zakresie technologii chemicznej, kierując się pod okiem profesora Georga Lungego. Wkrótce po tym przeniósł się na Uniwersytet w Jenie, do laboratorium prof. Ludwiga Knorra, gdzie przebywał przez dwa lata. W tym czasie przeszedł z judaizmu na protestantyzm, co mogło być podyktowane chęcią polepszenia swoich szans w karierze akademickiej. W 1894 roku Haber objął stanowisko asystenta u profesora Hansa Buntego w Technische Hochschule Karlsruhe, a cztery lata później uzyskał tytuł profesora chemii. Od 1911 do 1933 roku pracował w Kaiser-Wilhelm-Institut für Physikalische Chemie und Elektrochemie, obecnie znanym jako Fritz-Haber-Institut der Max-Planck-Gesellschaft. Prowadził szereg badań w dziedzinie elektrochemii oraz katalizy, a w 1904 roku rozpoczął badania dotyczące syntezy amoniaku z azotu i wodoru w wysokotemperaturowych warunkach. Tematyka jego badań wiązała się z przewidywanym głodem w Europie, który miał nastąpić w latach 30. XX wieku. Wzrost liczby ludności w ciągu dwóch stuleci o cztery razy powodował rosnące zapotrzebowanie na nawozy azotowe. Uprawy rolnicze w tym okresie były uzależnione od importowanych z Ameryki Południowej guano i saletry z Chile, co stawało się problematyczne z uwagi na ich wysokie ceny i ograniczoną dostępność. W latach 1905–1910 Haber opracował nową metodę synzy amoniaku, którą nazwano później metodą Habera i Boscha. W 1908 roku po raz pierwszy uzyskał ciekły amoniak na skalę półprzemysłową. Jego proces, opatentowany, polegał na łączeniu azotu i wodoru pod wpływem wysokiej temperatury i ciśnienia, z wykorzystaniem odpowiednich katalizatorów. W latach 1908–1913 Haber współpracował z Carlem Boschem nad wprowadzeniem tej technologii do przemysłu w Ludwigshafen, co doprowadziło do rozpoczęcia produkcji amoniaku z powietrza. Haber zyskał wielką sławę i bogactwo dzięki swojemu odkryciu. Wówczas prasa pisała, że „zrobił chleb z powietrza”, a jego osiągnięcia pozwoliły na produkcję setek milionów ton nawozów azotowych rocznie.

Okres I wojny światowej

Po wybuchu I wojny światowej amoniak stał się kluczowym składnikiem do produkcji amunicji, zastępując saletrę importowaną z Chile. Niemcy zyskali możliwość szybkiego i taniego wzmocnienia swojego arsenału. Na zlecenie niemieckiego Sztabu Generalnego Haber zajął się badaniem zastosowań chemii do celów wojskowych, mimo że Konwencja haska z 1907 roku zabraniała wykorzystywania broni chemicznej. Pracując nad nowymi substancjami, zamiast toluenu, zaproponował użycie ksylenu oraz innych pochodnych ropy naftowej do produkcji trotylu. Haber postrzegał swoją pracę jako patriotyczny obowiązek i twierdził, że w czasie wojny nauka powinna służyć państwu. Mówił, że jeśli Niemcy szybko pokonają swoich przeciwników, liczba ofiar konfliktu będzie mniejsza. Jako jeden z głównych organizatorów produkcji gazów bojowych dla armii niemieckiej, brał udział w atakach chemicznych, w tym podczas drugiej bitwy pod Ypres. Podczas ataku nadzorował skutki działania gazu na żołnierzy, dokumentując objawy u konających. Niestety, brak zainteresowania elit wojskowych do efektywnego wykorzystania broni chemicznej oraz szybkość, z jaką tajemnicę gazów bojowych odkryli naukowcy w Paryżu i Londynie, ograniczyły skuteczność tych działań. Zaangażowanie Habera w wojsko miało tragiczne konsekwencje także na jego życie prywatne. Jego żona, Clara, nie zdołała poradzić sobie z ogromnym obciążeniem psychicznym związanym z działaniami jej męża, przez co popełniła samobójstwo. Zaledwie po pogrzebie wyruszył na front wschodni, aby testować gazy bojowe. W 1917 roku ożenił się po raz drugi z Charlotte Nathan, z którą miał dwójkę dzieci, jednak po zakończeniu I wojny światowej popadł w depresję.

Po I wojnie światowej

W 1918 roku Haber otrzymał Nagrodę Nobla w dziedzinie chemii za swoje osiągnięcia w syntezie amoniaku. Po wojnie rozpoczął działalność na rzecz odbudowy przemysłu zbrojnego. Kierował tajną fabryką w pobliżu Wittenbergi oraz Deutsche Gesellschaft für Schädlingsbekämpfung, skupiając się na poszukiwaniu skutecznych metod zwalczania szkodników, jak pchły czy pluskwy. W tym czasie jego zespół opracował technologię produkcji cyklonu B – substancji, która choć pierwotnie służyła do dezynfekcji, została później zastosowana w komorach gazowych podczas II wojny światowej. Ekstremalny sukces cyklonu B opierał się na toksycznym cyjanowodorze, który skutecznie eliminował szkodniki. Haber zaangażował się także w produkcję iperytu dla Hiszpanii, używanego w walkach z rebeliantami w Maroku. Równocześnie prowadził eksperymenty mające na celu pozyskanie złota z wody morskiej, ale te zmagania okazały się nieudane, chociaż miały pewne znaczenie naukowe. Z perspektywy 1923 roku szacowano, że jedna tona wody morskiej zawiera średnio jedynie 0,008 mg złota, co czyniło tego rodzaju pozyskiwanie złota nieopłacalnym. Wraz z dojściem Hitlera do władzy w 1933 roku, Haber stał się ofiarą czystek antyżydowskich – zmuszono go do zwolnienia współpracowników żydowskiego pochodzenia, po czym sam zrezygnował z pracy. Udał się do Wielkiej Brytanii, gdzie otrzymał ofertę pracy na Uniwersytecie w Cambridge, jednak z powodu stanu zdrowia szybko opuścił Anglię, wyruszając w kierunku cieplejszego klimatu. Choć miał propozycję pracy od Chaima Weizmana, jego stan zdrowia nie pozwolił na dalszą podróż. W dniu 29 stycznia 1934 roku zmarł w Bazylei w Szwajcarii.

Albert Einstein skomentował tragiczne losy Habera słowami: „Była to tragedia niemieckiego Żyda, tragedia wzgardzonej miłości”.

Cyklon B

Substancja znana jako Cyklon B została przypadkowo odkryta jako środek służący do eksterminacji ludzi. Początkowo stosowano ją do odwszawiania odzieży skonfiskowanej więźniom transportowanym do obozów koncentracyjnych. Szybko jednak dostrzeżono, że cyjanowodór, który jest elementem cyklonu B, działał znacznie skuteczniej na ludzi niż na owady.

Interesującym jest fakt, iż zaledwie cztery kilogramy cyklonu B były wystarczające, aby pozbawić życia około 1000 osób. Koszt kilogramu tej substancji wynosił około pięciu marek niemieckich, co czyniło ją dostępną w obozach, gdzie była wykorzystywana w bestialski sposób.

Po II wojnie światowej, jeden z uczniów Fritza Habera, Bruno Tesch, który przewodził przedsiębiorstwu odpowiedzialnemu za sprzedaż cyklonu B do obozów, został ukarany śmiercią. Ostatecznie udowodniono mu, że był świadomy śmiercionośnych zastosowań tego preparatu.

---

Oceń: Fritz Haber

---