Przedmieście Odrzańskie

---

Średniowiecze

Fortyfikacje średniowiecznego Wrocławia

Wrocław, miasto o bogatej historii, stało się przedmiotem intensywnych działań budowlanych już w latach 40. XIII wieku. Rozpoczęto wówczas tworzenie umocnień, które były nie tylko praktycznym rozwiązaniem obronnym, ale także istotnym elementem strategii urbanistycznej. Początkowo na lewym brzegu Odry, w pobliżu rzeki Oławy, powstała fosa oraz obwałowanie. Te wczesne fortyfikacje składały się z suchego rowu, który otaczał wał ziemny usypany z urobku, a szczyt wału ozdobiony był palisadą.

W roku 1291 do suchego rowu wprowadzono wodę z Oławy, co znacząco poprawiło funkcjonalność systemu obronnego. Wkrótce po tym palisady zostały rozebrane, a ich miejsce zajęły murowane konstrukcje, które kontynuowały się na północ od miasta. W miarę jak rosła liczba mieszkańców oraz znaczenie Wrocławia, zapadła decyzja o poszerzeniu fortyfikacji, co wiązało się z budową nowej linii obronnej oraz drugiej fosy od strony południowej. Prace nad tymi umocnieniami zakończono w ostatnich dekadach XIII wieku.

W następnych wiekach, szczególnie w okresach XIV, XV i XVI, mury miejskie poddawano modernizacji. Wprowadzono nowoczesne rozwiązania budowlane, takie jak bramy czy baszty. Te ostatnie, które w II połowie XIII wieku uznano za innowacyjne, zostały częściowo zastąpione wczesnym bastionowym układem w XV wieku. Warto również wspomnieć o wałach z palisadą wznoszonych w obrębie wschodniego cypla Kępy Mieszczańskiej, które miały stanowić dodatkową osłonę.

Obecnie średniowieczne fortyfikacje Wrocławia doceniane są jako jedne z najsilniejszych w swojej epoce, nie tylko w Polsce, ale i w całej Europie.

Osadnictwo średniowieczne

Przedmieście Odrzańskie, zlokalizowane na prawym brzegu Odry, obok Kępy Mieszczańskiej oraz Ostrowa Tumskiego, miało dynamiczny rozwój osadniczy. Osada ta powstała znacznie wcześniej niż pierwsze zasiedleniya na Ostrowie Tumskim czy lewobrzeżnym Civitas Vratislaviennsis, sięgając być może już VIII wieku, a na pewno od XI wieku staje się ona miejscem stałego osadnictwa. Nazwa miejsca, Ołbin, już w XII wieku była jedną z bardziej zaludnionych okolic Wrocławia, zamieszkana przez ogrodników oraz hodowców bydła.

W Ołbinie znajdowały się liczne warsztaty rzemieślnicze – m.in. smolarzy oraz garbarzy. Oprócz tego istotną rolę odgrywało opactwo św. Wincentego oraz dwór palatyna Piotra Włostowica. Z różnych przyczyn, Ołbin uległ podziałowi w XIII-XIV wieku. Obszar ten należał do zakonu Norbertanów, Krzyżowców z Czerwoną Gwiazdą (rejon dzisiejszego pl. św. Macieja) oraz do samego Wrocławia.

Wówczas tereny te wyglądały zupełnie inaczej — były to podmokłe łąki, z licznymi kanałami, które stwarzały potencjalne zagrożenie powodziowe. Oprócz tego, istniejąca tam gliniana tama, która dała nazwę niemieckiemu odpowiednikowi ulicy Am Lehmdamm – „Na Glinianej Tamie”, obecnie znanej jako ul. Prusa, chroniła osadników przed tymi zagrożeniami.

Na trasie z Wrocławia do Psiego Pola oraz dalej do Trzebnicy lub Oleśnicy, znajdował się trakty po kamiennej grobli (znanej później jako Steindamm, obecnie Jedności Narodowej). Ta droga oddzielała część norbertańską (wschodnią) Ołbina od miejskiej, zachodniej.

Nad nurtem Odry, w okolicy Kępy Mieszczańskiej, rozwijały się młyny oraz inne zakłady produkcyjne; już w XIV wieku udokumentowano dwa młyny w pobliżu obecnej ul. Kiełbaśniczej. W dalszych latach powstały kolejne zakłady, które wykorzystywały energię odnawialną z wód rzeki. Dziś, w miejscu tych młynów działają dwie elektrownie wodne: Wrocław I z jej jazem oraz Wrocław II wraz z jazem tej elektrowni na Odrze Północnej.

Czasy nowożytne – wrocławskie przedmieścia

Fortyfikacje nowożytne

W miarę postępującego rozwoju technik związanych z oblężeniami oraz konstruowaniem nowoczesnych fortyfikacji, można zauważyć w XIX i XVII wieku istotne zmiany w obrębie dotychczasowych konstrukcji. Bastiony zaczęły sukcesywnie zastępować uprzednio używane basteje, co oznacza znaczny krok w kierunku nowoczesności w architekturze obronnej. Bastion Kleszczowy, jako pierwsza tego typu budowla, powstał na lewym brzegu Odry, przy Fosie Miejskiej, tuż obok Mostu Sikorskiego.

W ciągu tego okresu w Wrocławiu wzniesiono również nowe fortyfikacje, które zlokalizowane były zarówno na południu, jak i północy, a także na zachodnim i wschodnim obszarze. Na Przedmieściu Odrzańskim, w bezpośrednim jego sąsiedztwie, wyróżniają się Brama Odrzańska oraz Brama Cesarska, znajdująca się nieopodal placu Uniwersyteckiego oraz ulicy Grodzkiej.

W okresie 1640–1660 na prawym brzegu Odry wzniesiono odrzańskie dzieło koronowe. Zlokalizowane było ono na północ od wschodniego cypla Kępy Mieszczańskiej, w obszarze dzisiejszych ulic Strażniczej i Cybulskiego. Prawdopodobnie w tym samym czasie powstał również „Szaniec na Kępie”, zaprojektowany przez Valentina von Säbischa, w rejonie ul. Księcia Witolda.

Później, rozbudowując istniejące umocnienia, stworzono tzw. dzieło rogowe, utworzone z dwóch półbastionów, rozdzielających Kępę Mieszczańską. Po drugiej stronie Odry Północnej, którą dzisiaj można spotkać w rejonie placu Maxa Borna, zbudowano Schießwerder-Schanze, znany jako „Szaniec Kępy Strzeleckiej”. Następnie, między 1769 a 1770 rokiem, wzniesiono również lunetę “Szmelcowego Szańca”, określanego czasem jako „Srebrny Szańc” (Schmelz-Schanze albo Silber-Schanze), którego lokalizację można obecnie odnaleźć w sąsiedztwie wrocławskiej elektrociepłowni, na zachód od ul. Kurkowej.

Osadnictwo na przedmieściach nowożytnych

W tym samym czasie, co rozwój fortyfikacji, dynamicznie rozwijała się także infrastruktura przemysłowa, czemu sprzyjał nurt Odry, rozdzielający się na dwie odnogi: Odrę Południową oraz Odrę Północną. Już w XVI wieku na terenie Przedmieścia znajdowało się kilka młynów wodnych, w tym „Przedni”, „Środkowy” oraz „Tylny”, o czym można się przekonać analizując plany F.H. Vrooma oraz F. Grossa z 1587 roku. Stare plany, takie jak ten z 1562 roku Barthela Weihnera, kompromitują osadnictwo na Kępie Mieszczańskiej, gdzie na mapie widoczne są zabudowania oraz tereny użytków rolnych

W związku z niskim położeniem Kępy Mieszczańskiej, które sprzyjało regularnym zalewom, poważniejsze osadnictwo rozwinęło się tam głównie około XVI wieku. Tutaj zbudowano wodociąg zasilający miasto, a także przeniesione portowe urządzenia z lewego brzegu (okolice ul. Odrzańskiej), które następnie zyskały umocnione nabrzeże oraz magazyny i dźwig w XVII wieku.

Sąsiedztwo portu wspierało lokalny rozwój przemysłu, co spowodowało, że w okolicy powstały różnorodne zakłady rzemieślnicze, w tym metalurgiczne. Przedmieście Odrzańskie było połączone z Wrocławiem za pomocą mostu, znanego jako „Długi”, którego północny przyczółek zlokalizowany był w okolicach obecnych mostów Uniwersyteckich, a południowy – w rejonie ulicy Więziennej.

Na terenie Przedmieścia Odrzańskiego branża rzemieślnicza znajdowała się przez ponad dwa stulecia. Miasto, słusznie zauważając potrzebę rozdzielenia funkcji terenów strzeleckich, podjęło w 1566 roku decyzję o ich podziale. Kupcy mieli swoją strzelnicę przy Bramie Świdnickiej, zaś mieszczańska strzelnica ulokowana była na Frauenwerder w okolicach ul. Wojciecha Cybulskiego oraz Pomorskiej.

W 1772 roku przekształcono strzelnicę i przeniesiono ją na Górę Piaskową, gdzie obecnie znajduje się plac Strzelecki. Strzelnica funkcjonowała tam do roku 1844, wykorzystywana przez rozmaite bractwa oraz związki strzeleckie, w tym bractwa kurkowe oraz bractwa kupieckie, które miały z nią wiele wspólnego przez długi czas.

Przedmieście Odrzańskie po rozbiórce fortyfikacji, od roku 1808

W historii miast obfortyfikowanych niejednokrotnie spotykano się z drastycznymi decyzjami, które miały na celu zniszczenie zabudowy przedmieść. Robiono to z myślą o ochronie przed nadciągającymi wrogimi armiami. Podobny los spotkał obszary przylegające do Wrocławia. Na przykład, kościół św. Urszuli i Jedenastu Tysięcy Dziewic, znajdujący się na Przedmieściu Odrzańskim, został zburzony w październiku 1529 roku z powodu tureckiego zagrożenia. Całkowicie zniszczono również klasztor św. Wincentego. Kolejne zniszczenia miały miejsce w listopadzie 1806 roku, kiedy to generał major Alexander Heinrich von Thile wydał rozkaz likwidacji przedmieść, aby zabezpieczyć miasto przed armią napoleońską. Zniszczono wtedy znaczną część z 384 domów, które jeszcze w 1805 roku istniały na Przedmieściu Odrzańskim.

Jednakże decyzje te nie uchroniły garnizonu Wrocławia przed klęską. W grudniu 1806 roku armia francuska z sojuszniczymi oddziałami podeszła pod miasto, a po niespełna czterotygodniowym oblężeniu, komendant von Thile zmuszony był 4 stycznia 1807 roku do kapitulacji. Trzy dni później do Wrocławia przybył Hieronim Bonaparte, który oficjalnie odebrał akt kapitulacji pruskiego garnizonu.

Po zwycięstwie, brat cesarza Napoleona zarządził rozbiórkę miejskich fortyfikacji. Choć nie zlikwidowano wszystkich fos, jak wewnętrzna Czarna Oława i zewnętrzna, które przetrwały do dziś, w kolejnych latach dalszym zniszczeniu uległy mury obronne. 19 listopada 1808 roku uchwalono regulację nakazującą administracyjne włączenie terenów wokół dawnych fortyfikacji w obręb jurysdykcji miejskiej. Część obiektów militarnych została całkowicie zniszczona, inne, jak miejskie fosy, pozostały.

Na terenach po fortyfikacjach powstały nowe budynki. Zasadniczo przybywało nowych dróg i zabudowy. W rejonie północnego przyczółka Długiego Mostu, odbyło się utworzenie odwachu i komory celnej. Zachowany do dziś budynek Odertor-Wache z lat 1859–1860 pełnił wówczas różnorodne funkcje, w tym także aresztu wojskowego. W okresie tym, na Kępie Mieszczańskiej do obiektów wojskowych dołączyły konstrukcje użyteczności publicznej, takie jak Urząd Młynarski i Urząd Celny, a także inne obiekty komercyjne.

Urbanizacja Przedmieścia Odrzańskiego w wieku XIX

W XIX wieku Przedmieście Odrzańskie, które wcześniej dostarczało miastu wspaniałe warzywa i plony, przekształcało się w obszar z nowymi drogami oraz ulicami, a także w miejsca zamieszkania. Obszerne tereny rzemieślnicze zostały podzielone na parcele na potrzeby zabudowy mieszkaniowej oraz rekreacyjnej. Ciekawe jest, że dyrektor magistratu, Heinrich Ludwig Senfft von Pilsach, na początku XIX wieku założył ogród w okolicy dzisiejszej ulicy Kaszubskiej. Niestety, został on zniszczony podczas oblężenia pod koniec 1806 roku. Po usunięciu pozostałości fortyfikacji, w 1813 roku powstał nowy skwer zaprojektowany przez Johann Friedricha Knorra oraz bankiera Moritza Eichborna. Był to pierwszy park w stylu angielskim, który stał się miejskim terenem dostępnym dla wszystkich.

Kolej Prawego Brzegu Odry i dworzec Nadodrze

W latach 60. XIX wieku ważnym krokiem rozwojowym było utworzenie linii kolejowej prawa brzegu Odry, którą otwarto w maju 1868 roku. Nowy dworzec kolejowy odnajdywał się na północnym krańcu Roßplatz (dziś placu Staszica). Wkrótce potem kolejne połączenia przewidziano także w kierunku Fosowskiego. W kolejnych latach długość linii wzrastała, a dworzec Nadodrze stawał się centrum komunikacyjnym.

Nowy kościół św. Michała na Ołbinie

W tym okresie budowy nowego kościoła św. Michała Archanioła na Ołbinie, były one prowadzone również na terenach, na których wybudowano wspomniane wcześniej zabudowania. Powstał on między ulicami Prusa, Wyszyńskiego, Nowowiejskiej i Edyty Stein. Historia tego miejsca sięga XII wieku, kiedy wzniesiono opactwo św. Wincentego. Kolejne przebudowy doprowadziły do zniszczenia tej cennej konstrukcji. Ostatecznie w XIX wieku prywatne ciężary wymusiły budowę nowego kościoła według planów Alexisa Langera, gdzie prace rozpoczęto w 1862 roku.

Plac św. Macieja i jego otoczenie

Druga połowa XIX wieku przyniosła również chęć zagospodarowania obszaru zwanego Mathias Feld („Polem Macieja”). Teren ten znajduje się na obszarze ograniczonym ulicami Jedności Narodowej, Ołbińską, Rydygiera oraz placami Staszica i Powstańców Wielkopolskich. W 1863 roku mieszkańcy miasta przesłali petycję do magistratu, domagając się zagospodarowania tej zaniedbanej przestrzeni. Końcowe plany realizacji zagadnienia, zatwierdzone przez rząd królewski, obejmowały ustaloną przestrzeń i projekt zagospodarowania, który ambitnie sięgał 70 mórg pruskich. Tu z sekretem obiecywano wybudowanie nowych kamienic, co leżało w zamyśle lokalnych przedsiębiorców.

Szpital Psychiatryczny przy ul. Kraszewskiego

W 70. XIX wieku, na Przedmieściu Odrzańskim dostrzegano wzrastającą liczbę zachorowań na choroby psychiczne. Heinrich Neumann, prymariusz oddziału psychiatrycznego Szpitala Wszystkich Świętych, złożył magistratowi postulat budowy nowego szpitala, zrealizowanego według projektu Johanna Roberta Mende. Powstał on na działce przy Göppertstrasse nr 23-25 (dzisiejsza ul. Kraszewskiego). Budowa zajęła kilka lat, a szpital pełnił swoje funkcje do dnia dzisiejszego.

Więzienie przy ul. Kleczkowskiej

Rok 1889 przyniósł również decyzję o budowie nowego kompleksu penitencjarnego we Wrocławiu. Wzniesiony w latach 1889-1895, projektowali go Max Leben i Heinrich Butz. Obiekt zyskał dwa osobne budynki, zapewniając oddziały dla mężczyzn oraz dla kobiet. Uzyskał liczne funkcje, przez areszt do zakładu karnego. W późniejszych latach, w czasach III Rzeszy, więzienie to przyjmowało również obywateli innych państw i wykonywano tu wyroki śmierci.

Kolejka wąskotorowa i miejski dworzec wąskotorowy przy pl. Staszica

W II połowie XIX wieku rozwój kolei żelaznych doprowadził do znacznego zapotrzebowania na transport. Uruchomiono wąskotorową linię kolejową łączącą Żmigród z Miliczem. Planowano również utworzenie połączeń z Wrocławiem. W 1905 roku władze miasta uznały za koncepcję przeniesienia kolei wąskotorowej do metropolii i podjęły decyzje w tej sprawie. Miejski dworzec osobowy wąskotorowy zyskał niebawem swój nowy kształt, a na nowym moście powstała stacja końcowa.

Rzeczny Port Miejski (Kleczków)

Wrocław od wieków korzystał z transportu rzecznego. Nowy port, powstały w latach 1897-1901 pod kierunkiem Alfreda von Scholtza, przyczynił się do rozwoju transportu wodnego. Zbudowano basen portowy oraz niezbędną infrastrukturę. Uruchomione suwnice i magazyny sprawiły, że port stał się jednym z ważniejszych ośrodków gospodarczych.

Elektrownia przy ul. Łowieckiej

Na początku XX wieku nastąpił również rozwój sektora energetycznego. Nowa elektrownia powstała przy ul. Łowieckiej, z możliwością dostarczania prądu do sąsiednich dzielnic. W miarę rozbudowy mocy elektrownia przekształciła się w elektrociepłownię, dostosowując się do potrzeb miasta i wprowadzonej technologii. Proces modernizacji osiągnął szczyt w latach 80. XX wieku, kiedy to znacznie zwiększono moce produkcyjne.

Tramwaje we Wrocławiu i dwie zajezdnie na Ołbinie

Wrocławskie tramwaje, które rozpoczęły działalność w 1876 roku, ewoluowały w stronę elektryczności, co było wynikiem decyzji o budowie zajezdni nowego typu, które ułatwiły dalszą modernizację. Po 1945 roku, zajezdnie przy ul. Ołbińskiej i Słowiańskiej stanowiły centralny punkt dla transportu w mieście i przez szereg lat pozostawały mechanizmami komunikacyjnymi.

Inne obiekty

• przytułek Fundacji Claasseena, dzisiaj szpital MSW,
• gazownia III, obecnie Zakład Energetyczny i Urząd Skarbowy,
• szkoła dla dziewcząt, teraz Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych,
• elektrownie wodne na Kępie Mieszczańskiej, czyli EW Wrocław I i EW Wrocław II,
• urzęd pracy, dzisiaj Archiwum Państwowe.

„Wielki Wrocław” – przyłączenie nowych dzielnic w roku 1928

Na przełomie XX wieku, w związku z powiększeniem granic Wrocławia, dokonano przyłączenia nowych dzielnic, co było kontynuacją reform miejskich. Do Przedmieścia Odrzańskiego zaliczano m.in. Kępę Mieszczańską, Kępę Strzelecką, dzielnicę św. Macieja oraz wąski pas nad Odra, który przetrwał do czasów obecnych. Wraz z rozwojem wymienionych dzielnic, miasto zyskało na znaczeniu oraz wiedzy związanej z układem urbanistycznym.

II wojna światowa

W okresie II wojny światowej, miasto przeszło szereg zmian związanych z rosnącym zagrożeniem atakami. Na Przedmieściu Odrzańskim podejmowane były działania obronne, w tym budowa schronów przeciwlotniczych. Jednak po 1945 roku, miasto przeszło liczne zmiany, a zabudowa w znacznym stopniu uległa zniszczeniu, co zaszkodziło infrastrukturze miejskiej we Wrocławiu.

Oblężenie Festung Breslau w 1945 i okres powojenny

Po wojnie Przedmieście Odrzańskie, mimo że doświadczyło dewastacji jak inne dzielnice, stało się miejscem osiedlania się przesiedleńców z Kresów. W tym okresie to właśnie na Ołbinie zaczęły powstawać nowe instytucje oraz miejsca potrzebne do funkcjonowania nowego społeczeństwa. Przez lata miasto borykało się z problemami wyniszczonej zabudowy, jednakże już w XXI wieku ruszyły programy rewitalizacji.

---

Oceń: Przedmieście Odrzańskie

---