Ulica Antoniego Cieszyńskiego we Wrocławiu

---

Położenie

Ulica Antoniego Cieszyńskiego znajduje się w północno-zachodniej części Starego Miasta Wrocławia, na obszarze pomiędzy trasą W-Z a nieczynnym szpitalem im. Babińskiego. Ulicę tworzą dwa odcinki, które przecinają się pod kątem prostym. Krótszy odcinek, biegnący w kierunku północnym, jest odcinkiem sięgającym, mającym długość 45 m, który kończy się przy bramie dawnego szpitala. Dzisiaj pełni on funkcję parkingu samochodowego.

Dłuższy fragment ulicy prowadzi w kierunku zachodnim i rozpoczyna się na skrzyżowaniu z ulicą Nowy Świat, która w tym miejscu stanowi zachodnią nitkę trasy W-Z. Z kolei na drugim końcu łączy się z ulicą Wszystkich Świętych. W czasach, gdy szpital im. Babińskiego był w pełni funkcjonujący, północna część tej ulicy była zamknięta dla ruchu, co czyniło ją „ślepą uliczką”. Odcinek ten ma długość 147 m.

Numeracja budynków przy ulicy Cieszyńskiego została wprowadzona w roku 1824. Wówczas powszechnie używano numeracji okrężnej. Budynki wschodniej pierzei północnego odcinka miały numery od 1 do 5. Przyległe do północnej strony budynki szpitala otrzymały numery 6 i 7. Zachodnią pierzeję tego odcinka stanowił budynek magazynu wojskowego z numerem 8. Ponadto, arsenał oraz jego dobudówka jako północna pierzeja odcinka południowego miały numery 9 i 10. Natomiast kamienice oraz niezabudowane posesje, tworzące pierzeję południową, otrzymały numery od 11 do 22. W przeciwieństwie do innych wrocławskich ulic, którym na początku XX wieku zmieniano numerację z okrężnej na równoległą, numery nadane budynkom przy Cieszyńskiego przetrwały do dziś.

Nazwa

Historia ulicy Cieszyńskiego sięga już czasów średniowiecza. Pierwsza wzmianka o tym miejscu datuje się na 1346 rok, kiedy to pojawia się nazwa Wallgasse, co można przetłumaczyć jako ulica Wałowa. Istnieje możliwość, iż w tym czasie istniała niewielka uliczka lub ścieżka, prowadząca wzdłuż świeżo wybudowanych murów miejskich.

Pod koniec XIV wieku ulica zyskała nową nazwę: Burgwall, czyli Wał Grodzki. W różnych dokumentach można zauważyć kilka form pisowni tej nazwy, takich jak Burgwahl, Berkfal czy Burgkwall. Taki zapis był używany aż do końca XVI wieku, gdzie również na najstarszym planie Wrocławia, autorstwa Bartłomieja Weihnera z 1562 roku, nazywana jest podobnie.

W 1593 roku po raz pierwszy w dokumentach pojawia się określenie Burgfeld – Pole Grodzkie, które przez wiele lat utrzymało się jako oficjalna nazwa aż do roku 1945. Warto zauważyć, że pod koniec XVIII wieku, północny odcinek ulicy, prowadzący w kierunku bramy szpitala, znany był potocznie jako Klein Burgfeld.

W przypadku niektórych dokumentów sporządzonych w języku łacińskim pojawia się także określenie forum acris, co sugeruje w rejonie obecności jakiejś ufortyfikowanej budowli. Badania archeologiczne przeprowadzone po II wojnie światowej potwierdzają istnienie takowej struktury. Słowo „feld” w nazwie wskazuje na charakter tego miejsca, które przypominało bardziej plac niż ulicę.

W roku 1945 przyjęto obecną polską nazwę, zaproponowaną przez prof. Tadeusza Owińskiego, który był pierwszym kierownikiem uniwersyteckiej Kliniki Stomatologicznej. Klinika ta przejęła lokal w maju 1945 roku. Nazwa ulicy upamiętnia Antoniego Cieszyńskiego, urodzonego w Oleśnicy, stomatologa i profesora Uniwersytetu Jana Kazimierza, który został tragicznie zamordowany przez hitlerowców w nocy z 3 na 4 lipca 1941 roku na Wzgórzach Wuleckich.

Warto zwrócić uwagę, że ulica Cieszyńskiego jest jedną z nielicznych ulic w Starym Mieście, którym po roku 1945 nie nadano polskiej nazwy będącej tłumaczeniem historycznej nazwy niemieckiej. W latach 1963–1965 podejmowane były próby przemianowania ulicy na Wałową, co miało odzwierciedlać czternastowieczny kontekst. Jednak ta zmiana nie przetrwała próby czasu, co sprawia, że Antoni Cieszyński pozostaje patronem ulicy do dziś.

Historia

„Miejsce, w którym obecnie znajduje się arsenał oraz inne budynki związane z ulicą Cieszyńskiego, przez wiele lat stanowiło obszerny teren. W okresie przełomu XIII i XIV wieku, jego dokładne przeznaczenie pozostaje nieznane. Granice tego placu od wschodu wyznaczały pierwsze mury obronne oraz nurt Czarnej Oławy, która pełniła rolę fosy. Z północy i zachodu, plac otoczony był nowymi, XIV-wiecznymi murami obronnymi. Wyniki badań archeologicznych, opublikowane w późnych latach siedemdziesiątych XX wieku, dostarczają cennych informacji o osadnictwie na tym terenie w początkach funkcjonowania miasta lokacyjnego.

W drugiej połowie XIII wieku, na miejscu dzisiejszego arsenału wznoszono zamek, prawdopodobnie dla księcia Henryka IV Probusa. Był on otoczony murem z czterema wieżami, jednak niedokończona budowla wkrótce spłonęła i nie została odbudowana. Ponowne zasiedlenie terenu nastąpiło dopiero w połowie XV wieku, kiedy rozpoczęto budowę miejskiego spichlerza. Wcześniej często spekulowano na temat powiązań tej lokalizacji z tajemniczym zamkiem o nazwie „Burgfeld”. Niektóre źródła sugerowały związki z piastowskim zamkiem, który stał w miejscu obecnego gmachu głównego uniwersytetu, podczas gdy inne wskazywały na zamek przy arsenałach.

Niewiele wiadomo o pierwszej drodze, która prowadziła tędy i została wymieniona w księdze ławników z roku 1346. Dokument ten odnotowuje uliczkę Wałową, nazywaną w lokalnym dialekcie – walgassen uf dem werde. Możliwe, że w tym miejscu Odra obiegała niewielką działkę ziemi. Ustalono, że ta droga prowadziła do rzeźni, usytuowanej u wylotu dzisiejszej ulicy Rzeźniczej, co również zostało odnotowane w innym dokumencie z roku 1347, który wspominał o ulicy Wałowej leżącej za kutlofu – erbe daz do lit in der walgassin hinder deme kotilhofe.

W kolejnych latach plac stał się miejscem organizacji różnych wydarzeń, takich jak wyścigi konne, turnieje rycerskie, pobory rekruta a także musztry i ćwiczenia mieszczan związane z obroną miasta. To tutaj powstała pierwsza strzelnica bractwa kurkowego, będąca znana z dokumentów już w roku 1466. W 1459 rozpoczęto na środku placu budowę miejskiego spichlerza, który przez następne dwa stulecia został powiększony o dodatkowe skrzydła, z czasem zyskując także funkcję arsenału miejskiego. Najprawdopodobniej w tym samym okresie zrealizowano zabudowę mieszkalną w postaci dwóch rzędów domów. Pierwszy z nich rozciągał się wzdłuż zachodniej pierzei odcinka prowadzącego do Furty Wodnej, a mieszkańcami tych domów byli białoskórnicy, którzy zajmowali również sąsiednie budynki znajdujące się na przeciwległym brzegu Czarnej Oławy.

Dom nr 1 przy ul. Cieszyńskiego, o którym wzmianka pochodzi z roku 1467, przez wieki pełnił rolę siedziby cechu rzemieślników. Natomiast ostatni dom w pierzei, nr 5, był siedzibą cechu rymarzy. Druga linia zabudowy, składająca się z domów o konstrukcji szkieletowej, pojawiła się na odcinku prostopadłym do ulicy Nowy Świat.

W roku 1526, z inicjatywy Jana Hessa – pierwszego luterańskiego pastora Wrocławia, zainicjowano budowę szpitala Wszystkich Świętych, który został ukończony w następnym roku. Był on usytuowany tuż za linią murów obronnych, na zachód od Furty Wodnej, i początkowo przeznaczony dla chorych na dżumę oraz osób z problemami psychicznymi, a z czasem także pełnił rolę domu opieki. Z powodu budowy szpitala, w roku 1529 zamknięto strzelnicę bractwa kurkowego i przeniesiono ją w okolice ulicy Teatralnej. W latach 1544–1551 przystąpiono do rozwoju systemu fortyfikacji miejskich w stylu włoskim, budując bastiony. W północno-zachodnim narożniku murów, na tyłach szpitala Wszystkich Świętych, powstał Bastion Kleszczowy, odpowiedzialny za obronę murów aż po Bramę Mikołajską i zachodnie nabrzeże Odry.

Na najstarszym planie Wrocławia, stworzonym w roku 1562, widoczny jest plac podpisany jako Burgkwal. W jego zachodniej części stoi budynek spichlerza oraz arsenału – Aldtkorn und Zeughauss, który wówczas składał się z jednego skrzydła, przylegającego do murów miejskich. Od północy plac zamykała furta zwana Bramą Wszystkich Świętych – Allerheilignthor, obok której, za murami miejskimi, znajdował się budynek szpitala Allerheiligenspital, a na zachód od niego ulokowany był bastion kleszczowy Neu grosse Bastei. Południową pierzeję tworzyło jedenaście domów, podczas gdy wschodnią pięć. Na zachodzie istniało wąskie przejście prowadzące na teren cmentarza św. Barbary.

Zmiany w charakterze tego miejsca nastąpiły wraz z budową nowych obiektów arsenału oraz realizacją czterokondygnacyjnego magazynu wojskowego, który powstał w latach 1743–1745. W związku z tym rozmiar placu znacznie się zmniejszył, pojawił się wąski sięgacz między pierzeją wschodnią a magazynem, znany jako Klein Burgfeld. W roku 1745 po raz pierwszy wprowadzono numerację domów, która miała charakter jedynie fiskalny, a nie ułatwiający orientację. Wschodnia część, wraz z budynkami arsenału i szpitala, zyskała numery od 371 do 379, a część południowa od 382 do 392.

Źródła z końca XVIII i pierwszej połowy XIX wieku charakteryzują Burgfeld jako miejsce ponure i mało atrakcyjne, określając stan budynków mieszkalnych jako zły. Nowe kamienice powstawały w miejsce wyburzanych starych domów w kolejnych latach XIX wieku. Na koniec stulecia, ulica została skanalizowana i zapewniono mieszkańcom dostęp do bieżącej wody. Niestety, działania wojenne w roku 1945 spowodowały znaczne zniszczenia w zabudowie ulicy. Wschodnia pierzeja, z jej barokowymi kamienicami, została całkowicie zniszczona, podobnie jak budynek magazynu wojskowego. W lepszym stanie zachowały się budynki w pierzei południowej, z których tylko dwa musiały zostać rozebrane z powodu zniszczeń.

Zabudowa

Ulica Antoniego Cieszyńskiego we Wrocławiu posiada zróżnicowaną zabudowę, którą obecnie tworzy osiem różnorodnych budynków. Z północnej części przetrwała jedynie dawna apteka szpitala Wszystkich Świętych, umiejscowiona pod numerem 6. Kolejnym istotnym obiektem położonym na północnej pierzei południowego odcinka jest dawny arsenał, znajdujący się pod adresem nr 9. Warto zwrócić uwagę, że południową pierzeję zajmuje znany hotel Centrum Dikul, mieszczący się w budynkach z numerami 17–19, jak również pięć kamienic czynszowych, których numery to 12–13, 14, 15, 16 oraz 20. Wszystkie te budowle datowane są na okres przed końcem XIX wieku.

Kiedy analizujemy kamienice, najstarszą z nich jest obiekt z numerem 16. Obiekt ten, jak również kamienice o numerach 12–13 oraz 14, powstały jeszcze przed rokiem 1860. Natomiast pozostałe budynki powstały między rokiem 1870 a 1890. W kontekście ochrony dziedzictwa, trzy z wymienionych budowli – dawna apteka, arsenał i kamienica nr 16 – widnieją w rejestrze zabytków.

Apteka szpitalna, usytuowana na fundamentach dawnej furty wodnej zbudowanej w pierwszej połowie XVI wieku, została zamurowana w roku 1743. Jest to trzykondygnacyjny obiekt o nieregularnym pięciokątnym planie, pokryty dachem dwuspadowym. Frontowa elewacja budynku zdobiona jest przez szczyt z attyką, która nosi groteskę z herbem Wrocławia. Apteka ta, mieszcząca się obok głównej bramy szpitala, funkcjonowała od roku 1802 do lat pięćdziesiątych XIX wieku, kiedy to główne wejście do szpitala przeniesiono do południowej części zespołu, od strony placu Jana Pawła II.

Wkrótce po tym aptekę przeniesiono do lokalu znajdującego się na parterze kamienicy, usytuowanej pomiędzy ulicami św. Mikołaja a Ruską. Budynek przez długie lata spełniał rolę szpitalnej kaplicy oraz prosektorium. Po wojnie, aż do likwidacji szpitala w 2007 roku, nadal funkcjonowało tu prosektorium z kaplicą, a na górnych kondygnacjach mieściło się archiwum szpitalne.

Arsenał Miejski, znany również jako arsenał Mikołajski, powstał między 1459 a 1658 rokiem. To ceglany budynek, składający się z czterech skrzydeł połączonych wokół dziedzińca o nieregularnym kształcie. Od strony północnej i zachodniej przylegał do murów miejskich. Zachodnia część arsenału z dwoma basztami – półcylindryczną i czworoboczną – odgrywała ważną rolę militarną. W ciągu wieków budynek służył jako spichlerz oraz magazyn broni, jednak ze względów bezpieczeństwa nie przechowywano w nim prochu.

Przebudowy, jakie przeszły poszczególne skrzydła, miały miejsce w latach 1459–1657, a w XVIII wieku dobudowano jeszcze trzy barokowe skrzydła magazynowe. Szczególne nazwy skrzydeł budynku arsenału związane z herbem Wrocławia, takie jak: św. Jana Chrzciciela, Lew, Orzeł, św. Jana Ewangelisty czy Litera „W” były powszechnie stosowane w XVIII wieku. Do roku 1945 arsenał był niedostępny dla mieszkańców. Po zniszczeniach II wojny światowej został zabezpieczony i poddany odbudowie pod kierunkiem Marcina Bukowskiego, podczas gdy nie odbudowano przyległych budynków.

Od 1971 roku arsenał pełni funkcje muzealne, mieszcząc takie instytucje jak Muzeum Archeologiczne oraz Muzeum Militariów, które są oddziałami Muzeum Miejskiego. Dodatkowo, w obiekcie znajduje się Archiwum Budowlane Miasta Wrocławia, będące oddziałem Muzeum Architektury.

Kamienica nr 16 stanowi pozostałość po barokowej zabudowie mieszkalnej, która była zastępowana w XIX wieku przez większe obiekty czynszowe. Jest to dwupiętrowa, trzyosiowa kamienica z dwuspadowym dachem i szczytem zakończonym łukiem odcinkowym. Wzniesiona w drugiej połowie XVI wieku, przeszła dwie przebudowy, najpierw w XIX wieku, a następnie w latach sześćdziesiątych XX wieku.

Hotel Centrum Dikul to budynek, który powstał w latach 1875–1877 dla potrzeb uniwersyteckiej kliniki okulistycznej. Wówczas większość klinik uniwersyteckich mieściła się w sąsiedztwie szpitala Wszystkich Świętych. Trzykondygnacyjny budynek obejmował sale operacyjne, chorych oraz gabinety lekarzy, a w 1899 roku klinikę przejęła stomatologiczna katedra uniwersytetu, która funkcjonowała tu aż do 2004 roku. Po opuszczeniu przez stomatologów budynek przeszedł remont i przekształcony został w hotel.

---

Oceń: Ulica Antoniego Cieszyńskiego we Wrocławiu

---