Zakład Narodowy im. Ossolińskich

---

Historia

Powstanie i rozwój do 1939 roku

Zakład Narodowy im. Ossolińskich powstał w 1817 roku, kiedy to Józef Maksymilian Ossoliński postanowił go ufundować dla dobra Narodu Polskiego. Jego otwarcie miało miejsce w 1827 roku we Lwowie. Przez okres do 1939 roku Zakład integrował w sobie bibliotekę, wydawnictwo oraz Muzeum Książąt Lubomirskich.

Od chwili swojego powstania aż do 1945 roku, Zakład mieścił się w dawnej siedzibie klasztoru oraz kościoła sióstr karmelitanek przy ulicy Ossolińskich 2 we Lwowie. Po I rozbiorze Polski oraz kasacie różnych klasztorów przez cesarza Józefa II, budynek, w którym mieścił się Zakład, wymagał pilnej restauracji. Prace te zainicjowali m.in. Józef Bem oraz Jerzy Głogowski, architekt, malarz i grafik, który przybył do Lwowa z Krakowa. Do Zakładu dołączono w 1823 roku Muzeum Książąt Lubomirskich, które zostało utworzone przez księcia Henryka Lubomirskiego.

Ossolineum stało się istotnym centrum polskiego życia intelektualnego, zwłaszcza w okresie zaborów oraz germanizacji. W tym czasie miało miejsce wiele prześladowań, takich jak rewizje policyjne oraz aresztowania pracowników. Zgodnie z intencjami założyciela, Zakład stał się jednym z kluczowych ośrodków badań nad historią oraz literaturą Polski, dysponując jednym z największych zbiorów książkowych w kraju, a także znaczącym zasobem rękopisów, w tym średniowiecznych oraz najstarszych wydruków. W jego historię wpisane jest także Towarzystwo Przyjaciół Ossolineum, w skład którego wchodzili m.in. Oswald Balzer, Józef Białynia Chołodecki oraz Adam Kryński.

Oprócz tego, z Ossolineum związane są mniejsze archiwa oraz księgozbiory, takie jak zbiory Jabłonowskich, Ponińskich, Pawlikowskich, Skarbków i wielu innych.

Okupacja sowiecka

Po zajęciu Lwowa przez ZSRR we wrześniu 1939 roku, Zakład przeszedł znaczne zmiany organizacyjne. Już w 1940 roku, pod wpływem sowieckiej władzy, status prawny Zakładu Narodowego im. Ossolińskich został zniesiony, a jego zbiory znacjonalizowane. Zakład stał się filią Akademii Nauk ZSRR, co znacząco wpłynęło na jego funkcjonowanie. Wówczas zarekwirowano w Ossolineum także polskie depozyty złota oraz srebra, które znajdowały się tam jako zabezpieczenie polskiej arystokracji oraz ziemiaństwa.

Okupacja niemiecka

W okresie okupacji niemieckiej Lwowa, od 29 czerwca 1941 do 27 lipca 1944 roku, biblioteka Ossolineum weszła w struktury niemieckiej Staatsbibliothek Lemberg. W początkach 1944 roku, władze niemieckie podjęły decyzję o ewakuacji lwowskich zbiorów bibliotecznych, co dotyczyło nie tylko Ossolineum, ale i bibliotek uniwersyteckiej oraz politechnicznej. Dwa transporty ewakuacyjne, zorganizowane przez profesora Mieczysława Gębarowicza, miały na celu uratowanie najcenniejszych zbiorów Ossolineum. Ewakuowano około 2300 rękopisów, 2200 dokumentów, 1700 starych druków oraz inne cenne materiałów, w tym znakomite rękopisy i dzieła literackie.

Wśród ewakuowanych zbiorów znalazły się m.in. unikalne autografy Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego oraz wielu innych wybitnych twórców, a także cenne dokumenty historyczne.

Wielu lwowskich uczonych, takich jak Wojciech Kętrzyński i Oswald Balzer, również wzięło udział w akcjach ewakuacyjnych materiałów naukowych. Ewakuowane zbiory trafiły w tym czasie do Krakowa, gdzie schroniły się w bezpiecznych piwnicach Biblioteki Jagiellońskiej.

Druga okupacja sowiecka i podział zbiorów

Po kolejnym przybyciu wojsk sowieckich do Lwowa, od sierpnia 1944 roku, Ossolineum funkcjonowało jako tzw. Sektor Polski na Lwowskiej Bibliotece Akademii Nauk USRR. W tym miejscu zainicjowano akcję oczyszczania zbiorów muzealnych, mającą na celu eliminację dzieł uznawanych za „szkodliwe”. Ukraińscy pracownicy Muzeum Sztuki Ukraińskiej prowadzili tę akcję, zacierając w ten sposób ślady polskiej kultury w regionie.

W latach 1946–1947, Ukraińcy dokonali podziału zbiorów Ossolineum, stosując zasady, które chroniły materiały związane z wschodnią Ukrainą. W praktyce prowadziło to do ochrony wszelkich materiałów, które odnosiły się do wschodnich obszarów Polski. Polscy pracownicy uczestniczyli jedynie w rolach technicznych, a cała procedura przebiegała z wyjątkowym pośpiechem.

Mimo, że początkowe plany dotyczyły jedynie przekazania 30 tysięcy tomów, ostatecznie w maju 1946 roku przekazano 150 tysięcy starych druków i rękopisów. Tak znaczne ograniczenie zbiorów, które obejmowały także brak zbiorów graficznych czy czasopism, było wynikiem skoordynowanej operacji.

Czasy powojenne

Wszystkie zbiory, które powróciły z Lwowa, zostały umieszczone w budynku dawnym Zakonu Szpitalnego Kawalerów Krzyżowych, gdzie wkrótce, bo już w 1947 roku, otwarto czytelnię. Statut stowarzyszenia „Towarzystwo Przyjaciół Ossolineum” został ogłoszony 28 kwietnia 1948 roku.

W 1953 roku Zakład Narodowy im. Ossolińskich wszedł w struktury Polskiej Akademii Nauk, a jego działalność została podzielona na dwie oddzielne placówki: Zakład im. Ossolińskich – Biblioteka PAN oraz Zakład im. Ossolińskich – Wydawnictwo PAN.

Czasy współczesne

W 1995 roku nastąpiła restytucja fundacji Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, a dwa lata później ponownie otwarto Muzeum Książąt Lubomirskich, które stało się oddziałem Zakładu. W 2023 roku świętowano niezwykłe 200-lecie istnienia Ossolineum. Choć wydawnictwo przeszło komercjalizację w latach 90, to w 2007 roku Zakład stał się jego większościowym udziałowcem, a sześć lat później wydawnictwo ponownie znalazło się w jego strukturach.

Rzeczpospolita Polska złożyła Ukrainie oficjalny wniosek rewindykacyjny dotyczący zwrotu pozostałych zbiorów Zakładu, co jednak zostało odrzucone. W 2006 roku w Lwowie powstało biuro pełnomocnika Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu, które zajmuje się m.in. kopiowaniem lwowskich zbiorów i ich katalogowaniem.

Zakład Narodowy im. Ossolińskich został uhonorowany IX edycją Nagrody im. prof. Aleksandra Gieysztora, doceniającą jego bogate dziedzictwo i wkład w polską kulturę. W dzisiejszych czasach w miejscu dawnym Zakładu funkcjonuje Lwowska Narodowa Naukowa Biblioteka Ukrainy im. Wasyla Stefanyka, co przypomina o trudnej historii tego ważnego ośrodka kulturalnego.

Dyrektorzy

Oto lista dyrektorów Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, którzy pełnili swoją funkcję na przestrzeni wielu lat. Wykaz ten przedstawia nie tylko ich nazwiska, ale także okresy, w których zarządzali instytucją:

• Ks. Franciszek Siarczyński (1827–1829),
• Konstanty Słotwiński (1831–1834, 1837),
• Adam Kłodziński (1839–1849),
• August Bielowski (1850–1876),
• Wojciech Kętrzyński (1876–1918),
• Ludwik Bernacki (1918–1939),
• Mieczysław Gębarowicz, Władysław Tadeusz Wisłocki, Kazimierz Tyszkowski (1939),
• Jerzy Borejsza (1939–1940),
• Mieczysław Gębarowicz (1941–1946),
• Antoni Knot (1947–1949),
• Eugeniusz Szlapak (1949–1953),
• Franciszek Pajączkowski (1953–1970),
• Bernard Janusz Albin (1971–1990),
• Adolf Juzwenko (1990–2022),
• Łukasz Kamiński (od 2022).

Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich

Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich pełni istotną rolę w polskim dziedzictwie kulturowym. Wyróżnia się ona na tle innych instytucji, ponieważ gromadzi największy zbiór polskiego dorobku naukowego i literackiego. Pośród cennych skarbów można znaleźć rękopisy znanych twórców, takich jak Mickiewicz, Słowacki, Asnyk, Sienkiewicz, Kasprowicza, Reymonta, Żeromskiego oraz Różewicza. Przed wybuchem II wojny światowej zasoby biblioteki przekraczały 220 tys. dzieł, w tym ponad 6 tys. rękopisów oraz 2 tys. map, zbiorów z 1827 roku, które dostarczały bezcenne informacje o polskiej kulturze.

Poza tym Ossolineum posiadało największy w Polsce zbiór prasy polskiej z XIX i XX wieku. Niestety, po wojnie nostalgicznie patrzymy na te skarby, które pozostały we Lwowie.

Losy zbiorów biblioteki

W Lwowie, gdzie pozostał unikatowy zbiór prasy polskiej, zgromadzony w pojezuickim kościele św. Piotra i Pawła, przez 50 lat nie podjęto żadnych działań mających na celu jego zabezpieczenie. Polski rząd wielokrotnie podejmował próby odzyskania tych bezcennych zbiorów, jednak bezskutecznie, co sprawia, że problem ten ciągle pozostaje aktualny. W 2010 roku kościół został przekazany grekokatolikom na mocy decyzji Lwowskiej Rady Miejskiej.

Od 1947 roku, na podstawie zbiorów lwowskiego Ossolineum, które udało się odzyskać, powstała Biblioteka Ossolineum we Wrocławiu, mieszcząca się w dawnym barokowym zespole klasztornym Zakonu Krzyżowców z Czerwoną Gwiazdą. Po znacjonalizowaniu majątków ziemskich w 1945 roku, głównym źródłem finansowania biblioteki stał się budżet państwa. Od momentu, kiedy Polską Akademię Nauk utworzono w 1953 roku, placówka ta wchodziła w skład tej instytucji jako dwie odrębne jednostki.

W lipcu 2012 roku podjęto rozwiązanie spółki Wydawnictwo Ossolineum. Ministerstwo Kultury przeznaczyło 600 tys. zł na wykupienie praw do znaku towarowego Wydawnictwa Ossolineum, aby dorobek ten mógł przejść pod skrzydła Fundacji Zakład Narodowy im. Ossolińskich.

Ostatnie lata przyniosły zmiany również w sposobie funkcjonowania Zakładu. Ustawa z dnia 5 stycznia 1995 roku nadała mu status fundacji dotowanej z budżetu państwa, co pozwoliło na większą niezależność. Współprace z Biblioteką im. W. Stefanyka zainicjowane na początku lat 90. przyniosły nową jakość. Polska w 1997 roku złożyła wniosek o zwrot kolekcji Ossolińskich, które wciąż pozostają we Lwowie.

Na mocy uregulowań podpisanych w 2003 roku, Ossolineum uzyskało dostęp do polskich kolekcji w Bibliotece im. Stefanyka, co umożliwiło ich kopiowanie przez polskich specjalistów. Zbiory biblioteki wzrosły do imponującej liczby 1 800 000 jednostek w 2015 roku, obejmując wydawnictwa zwarte, rękopisy, monety, dokumenty życiowe oraz inne cenne artefakty.

Zasłużeni pracownicy

W historii Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, kluczową rolę odgrywają postacie, które przyczyniły się do jego rozwoju i promowania kultury literackiej. W gronie najważniejszych kuratorów oraz wicekuratorów literackich doświadczamy zasług wielu osób, w tym:

• hr. Jan Wincenty Bąkowski (1818–1826),
• ks. Henryk Lubomirski (1827–1850),
• hr. Maurycy Dzieduszycki (1851–1869),
• ks. Jerzy Henryk Lubomirski (1869–1872),
• hr. Kazimierz Krasicki (1872–1882),
• ks. Andrzej Lubomirski (1882).

Na posty zastępców kuratorów wskazani zostali:

• Mikołaj Michalewicz (1826–1827),
• ks. Franciszek Siarczyński (1827–1829),
• Tadeusz Wasilewski (1829),
• hr. Ksawery Wiesiołowski (1829–1832),
• Konstanty Słotwiński (1832–1833),
• hr. Ignacy Krasicki (1833–1834),
• Gwalbert Pawlikowski (1834–1847),
• ks. Jerzy Lubomirski (1847–1851),
• Antoni Małecki (1869–1872 i 1882–1913),
• Ignacy Dembowski (1923).

Oprócz wymienionych, w Ossolineum działali także inni znaczący pracownicy, którzy zostali z nim związani:

• Roman Aftanazy,
• Witold Bełza,
• Władysław Bełza,
• Wilhelm Bruchnalski,
• Bronisław Gubrynowicz,
• Aleksander Hirschberg,
• Jerzy Koller,
• Tadeusz Mańkowski,
• Domicjan Mieczkowski,
• Feliks Jan Szczęsny Morawski,
• Fryderyk Papée,
• Mieczysław Romanowski,
• Stanisław Smolka,
• Kazimierz Józef Turowski,
• Władysław Ignacy Wisłocki,
• adwokat dr Mikołaj Bilik, syndyk Ossolineum.

Nie możemy także zapomnieć o darczyńcach, których hojność miała ogromny wpływ na rozwój zbiorów. Do najbardziej znaczących należy Józef Dobek Dzierzkowski, który ofiarował kodeksy rękopiśmiennicze z XV–XVIII wieku, mszały polskie i ruskie, a także inne cenne materiały bibliofilskie.

Nagroda Ossolineum za Przekład Poetycki

14 września 2023 roku, decyzją Rady Miejskiej Wrocławia, na mocy jednogłośnej uchwały, ogłoszono rok 2024 Rokiem Anioła Ślązaka. W obchody tej okazji włączyło się także Ossolineum, które postanowiło przeprowadzić inicjatywę w postaci nagrody za najlepsze tłumaczenie tomu poetyckiego na język polski. W ramach tej nagrody, w pierwszej edycji, zgłoszone mogły zostać tomiki wydane w okresie od 1 stycznia 2023 do 1 maja 2024 roku, a ich zgłoszenia dokonywali wydawcy.

Kapitułę Konkursu wskazuje Dyrektor Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. Autor, którego tłumaczenie uzyska uznanie, otrzyma nagrodę pieniężną w wysokości 10 tys. zł oraz statuetkę, natomiast wydawca odznaczany jest wyłącznie statuetką, której projektantką jest Agnieszka Leśniak-Banasiak z Akademii Sztuk Pięknych im. Eugeniusza Gepperta we Wrocławiu.

Skład Kapituły przedstawia się następująco:

• dr Marcin Gaczkowski,
• Dobromiła Jankowska,
• dr Łukasz Kamiński (przewodniczący),
• prof. Stefan Kiedroń,
• dr Tomasz Ososiński,
• dr Katarzyna Uczkiewicz,
• dr hab. Justyna Ziarkowska.

Nominacje w 2024 roku przedstawiają się w następujący sposób:

• Kim Hyesoon, Autobiografia śmierci, tłum. Ewa Suh, Lynn Suh, Katarzyna Szuster-Tardi, Biuro Literackie,
• Philippe Jaccottet, Ostatnia księga Madrygałów, tłum. Jan Maria Kłoczowski, PIW,
• Natalie Diaz, Postkolonialny wiersz miłosny, tłum. Joanna Mąkowska, Współbycie.

Laureat nagrody w tej edycji to:

• Philippe Jaccottet, Ostatnia księga Madrygałów, tłum. Jan Maria Kłoczowski, PIW.

Wręczenie nagrody miało miejsce w ramach wspólnej gali, która zorganizowana została z okazji przyznania Literackiej Nagrody Europy Środkowej Angelus oraz Wrocławskiej Nagrody Poetyckiej Silesius.

Upamiętnienie

– W 2015 roku zrealizowano polski film dokumentalny, który w pełni poświęcony jest Zakładowi Narodowemu im. Ossolińskich, zatytułowany Ossolineum Osso, moje Osso, w reżyserii Jana Strękowskiego.

---

Oceń: Zakład Narodowy im. Ossolińskich

---