Budynek duszpasterstwa jezuitów we Wrocławiu

---

Historia

Na terenie wrocławskiej kurii książęcej znajdował się niegdyś szpital, który pierwotnie nosił imię św. Elżbiety, a po 1257 roku przeszedł pod wezwanie św. Macieja. Budowla ta była częścią większego zespołu obiektów, w którego skład wchodziły dwa konwenty franciszkańskie – żeński, poświęcony św. Klarze oraz męski, oddany św. Jakubowi. W latach 1241-1242, księżna Anna, małżonka Henryka II Pobożnego, sfinansowała jego budowę, co pomimo wskazanej daty przez Jana Wrabca w 1253 roku, w rzeczywistości miało miejsce wcześniej.

Prawo do przedsięwzięcia posiadała cała rodzina monarsza – synowie Anny, Henryk i Władysław również byli uprawnieni do inwestycji. Szpital został stworzony na wzór praskiego szpitala św. Franciszka. Opiekę nad tym kompleksem powierzyli Krzyżowcom z Czerwoną Gwiazdą, którzy zbudowali przy szpitalu klasztor. Bracia zakonni odpowiedzialni byli za utrzymanie placówki oraz za opiekę nad osobami potrzebującymi.

Z upływem czasu, w XIII wieku, działalność dobroczynna zakonu przestała występować w pierwszym rzędzie. W 1292 roku zlikwidowano żeńską linię zakonną, co wpłynęło na dalszy rozwój tej instytucji. Dzięki fundacji księżnej Anny, powstała nowa gałąź Krzyżowców z Czerwoną Gwiazdą, ściśle związana z regionem wrocławskim. Mistrz szpitala dzierżył znaczące zbiory krzyżowców, w tym ustanowione przez książąt nadania, potwierdzone w 1253 roku, obejmujące kilka wsi koło Kluczborka i Wrocławia, a także wrocławską parafię św. Elżbiety oraz młyn położony nad Odrą.

W miarę upływu lat, dobra szpitalne uległy powiększeniu. Na początku XV wieku zarząd zakonu posiadał już dziesięć wsi wokół Wrocławia oraz kompleks nieruchomości w sąsiedztwie szpitala, w tym młyn, browar, spichlerz nad Odrą oraz kościół św. Agnieszki (który nie przetrwał do dzisiaj). Dodatkowo, zakon kontrolował klucze do bramy św. Macieja.

W XVI wieku zwiększała się liczba osób korzystających z opieki szpitalnej – ich liczba wzrosła z 30 w 1507 roku do 80 w 1525 roku. Rok 1810 przyniósł ze sobą sekularyzację zakonu, co zmieniło dalsze losy obiektu. W 1807 roku w dawnym budynku szpitala uruchomiono szkołę, a obiekt został w pełni wyposażony w nowoczesne jak na te czasy udogodnienia, takie jak kuchnia, łaźnia, cztery świetlice oraz rozmównica.

Po rozwiązaniu zakonu, szpitalna budowla została przejęta przez parafię św. Macieja. W 2000 roku obiekt przeszedł w ręce Zakładów Narodowych im. Ossolińskich, które obecnie odpowiadają za jego zarządzanie.

Opis architektoniczny

Budynek, który niegdyś pełnił rolę szpitala, został zaprojektowany w formie wydłużonego prostokąta, a jego główne wejście zlokalizowane było od wschodniej strony. Budowla zachowała do dziś średniowieczny układ, składający się z dwóch równoległych do siebie budynków, rozdzielonych wąskim podwórzem. Taki rozkład przestrzenny był ściśle związany z ówczesnym podziałem na część żeńską oraz męską. W południowo-zachodniej części obiektu można dostrzec elementy gotyckie, w tym cegły pochodzące z czasów średniowiecza oraz rzygacz w przyporze prezbiterium kościoła św. Macieja, datowany na lata 1310–1330.

W roku 1570, kiedy nad zarządzaniem szpitalem czuwał mistrz Bartholomäus Mandel, dokonano wymiany dachu oraz renowacji młyna. Około 1581 roku przeprowadzono remont, który miał na celu dostosowanie budynku do potrzeb nowych lokatorów. W zachowanej strukturze z XVI wieku można wyróżnić blendowany, zdobiony szczyt znajdujący się na drugiej kondygnacji północnej budynku, obecnie pełniącej funkcję sali audiowizualnej. Prawdopodobnie był to pierwotny szczyt wewnętrzny szpitala, wykorzystany podczas budowy nowej części obiektu w 1670 roku. Warto zaznaczyć, że do tego czasu budowla posiadała częściowo konstrukcję szachulcową.

Nowy szpital, znany z późniejszych czasów pod taką nazwą, powstał dzięki staraniom mistrza Paulusa Blachnika. Była to budowla pozbawiona podpiwniczenia, z odmiennego rozkładu wewnętrznego w porównaniu do poprzednika, charakteryzująca się jednotraktowym układem i podziałem na trzy przestronne sale. Dach budynku pokrywały trzyprzęsłowe sklepienia krzyżowo-żebrowe, które później zastąpiono żelbetowym stropem. Na kondygnacji parterowej nowego szpitala znajdowały się takie pomieszczenia jak kuchnia, pokój szafarki, łaźnia oraz duża sala, z których wszystkie były zwieńczone sklepieniem. Dodatkowo, w tym samym poziomie umieszczono cztery pokoje, które prawdopodobnie nie były pokryte sklepieniem. Między kuchnią a łaźnią istniało prawdopodobnie przejście prowadzące w kierunku klasztoru klarysek.

Na piętrze budynku zorganizowano salę do nauki oraz sześć sypialni przeznaczonych dla uczniów. W starym budynku szpitalnym, znajdującym się na parterze, zaaranżowano dziesięć sypialni, a na piętrze znajdowały się osiem sypialni oraz dwie izby mieszkalne, których dachem był dwukondygnacyjny szczyt. Z kolei od strony klasztoru Klarysek do budynku przylegała dobudówka z trzema dodatkowymi pokojami, które były zapewne izolatkami dla ciężko chorych. Cała struktura szpitala, jak również pokoi dodatkowych, została uwieczniona na rysunkach Friedricha Bernharda Wernera z 1759 roku.

W 1807 roku, na fundamentach starego szpitala, wzniesiono nową szkołę w stylu klasycystycznym. Dodatkowo, w 1823 roku budynek został poddany nadbudowie, a materiały budowlane zapewne pochodziły z rozbiórki nowego szpitala.

Po 1945 roku

W ciągu lat 1969 i 1972 miała miejsce istotna modernizacja budynku, podczas której usunięto drugą kondygnację północnego skrzydła, co zaowocowało płaskim dachem. Na północnej części obiektu zainstalowano stalowe drzwi garażowe. W oblicze elewacji wschodniej wmontowano nowy portal renesansowy, który został przeniesiony z kamienicy znajdującej się przy ulicy Szewskiej 5, zastępując tym samym późnobarokowo-klasycystyczny portal z charakterystycznym klińcem w kluczu łuku.

Warto podkreślić, że południowa część budynku, gdzie kiedyś znajdowała się szkoła oraz plebania, zyskała swój obecny wygląd w drugiej dekadzie XIX wieku. Ta transformacja najprawdopodobniej związana była z rozbiórką tzw. „nowego szpitala” w 1823 roku oraz nadbudową „starego szpitala”. Z tego okresu przetrwały do dnia dzisiejszego lukarny w dachu oraz szczególnie bogato zdobione płytki ryzalit umieszczone w ścianie zachodniej, a także zdwojony gzyms pod oknami drugiej kondygnacji. Do roku 2006 funkcjonowała również drewniana klatka schodowa, pochodząca z XIX wieku, która charakteryzowała się balustradą w formie kratownicy.

W roku 2000 przeprowadzono kolejny, znaczący remont budynku. Adaptację obiektu według projektu Andrzeja Kamińskiego przystosowano do aktualnych potrzeb. Dodatkowo, w 2006 roku podwyższono i przedłużono dawny garaż, który przylegał do północnej części skrzydła szpitala.

Obecnie, w 2022 roku, plebania składa się z dwóch wyraźnych części: o wiele wyższej południowej, przylegającej szczytem do placu Nankiera, oraz północnej, która stanowi relikt historycznego budynku szpitalnego. Wschodnia ściana plebanii jest lekko zakrzywiona, co jest zgodne z konturami Zaułka Ossolińskich. Bezpośrednio przy północno-zachodnim narożniku budynku gospodarczego znajduje się ściana, która wtórnie oddziela podwórze położone pomiędzy dawnym klasztorem a szpitalem. Do roku 2002 dostęp do budynku był możliwy od strony wschodniej; z kolei od północy przylegała część gospodarcza z garażem oraz oddzielnym wejściem od strony zachodniej.

Ściana zamykająca podwórze od północy posiada osobne wejścia, które charakteryzują się kutymi, żelaznymi drzwiami z rombowo ukształtowaną taśmą nitowaną oraz z antabą w stylu renesansowym. W latach 2005–2006 dokonano renowacji i adaptacji północnej części budynku na potrzeby Zakładu Narodowego imienia Ossolińskich. W ramach tych prac zwiększono kubaturę obiektu poprzez podniesienie o jedną kondygnację oraz przedłużenie dawnego garażu przylegającego do głównego skrzydła szpitala. W tym samym okresie sala audiowizualna na pierwszym piętrze została powiększona, a jej nowy drewniany strop zaczął imituować typowy strop średniowiecznego pomieszczenia szpitalnego. W trakcie rewitalizacji zlikwidowano charakterystyczne lukarny oraz zakryto odkryte podczas badań architektonicznych fragmenty XIII-wiecznych wątków ceglanych w ścianach.

---

Oceń: Budynek duszpasterstwa jezuitów we Wrocławiu

---