Kościół św. Krzysztofa we Wrocławiu

---

Historia

Do 1945

Pierwotna struktura, która znajdowała się na miejscu dzisiejszego kościoła, to kaplica pogrzebowa dedykowana św. Marii Egipcjance, przynależąca do parafii św. Marii Magdaleny. Jej pierwsza wzmianka datuje się na 1267 rok, gdzie występuje w dokumencie fundacyjnym księcia Władysława wrocławskiego. W tym czasie kaplica była pod opieką cechu kuśnierzy, którzy osiedlili się w okolicach współczesnej ulicy Oławskiej.

W początkach XV wieku doszło do przebudowy kaplicy, która przekształciła się w gotycki kościół. Autorem tego dzieła był architekt oraz mistrz kamieniarski Henryk z Ząbkowic (nazywany także Heinrichem FrankenSTEINEM). Jego projekt przewidywał budowę jednonawowej, ceglanej budowli o wymiarach 32 na 16 metrów, z przestrzennym wystrojem, który obejmował innowacyjne dla tego regionu sklepienie sieciowe, a także pięcioboczne prezbiterium z krzyżowo-żebrowym sklepieniem. Pokrycie dachu wykonano z dachówki, a kościół, na wzór pobliskiej Bramy Oławskiej, był wciąż w rękach kuśnierzy.

Z kościołem związana była również polska społeczność, o czym świadczy fakt, że od 1416 roku w nim wygłaszano kazania w języku polskim. W połowie XV wieku zmieniono patrona kościoła na św. Krzysztofa, co przyniosło mu szereg korzyści, formalnie potwierdzonych przez papieża. W roku 1461 do kościoła dobudowano wieżę, a infrastrukturę wzbogacono o zegar w 1539 roku oraz zakrystię w roku 1602.

Na początku XVI wieku we Wrocławiu wyraźnie zaczęły rosnąć wpływy reformacyjne. W latach 1560–1720 przy kościele istniała polska szkoła luterańska, zgodna z doktryną Lutra, która umożliwiała wiernym naukę w ich rodzimym języku. Edukacja obejmowała między innymi katechizm oraz recytację Biblii w języku polskim, co miało istotne znaczenie dla polskiej społeczności w tym okresie. Znanym kierownikiem tej placówki był ks. Michał Kuschius, autor „Przewodnika do języka polskiego” wydanego drukiem w 1646 roku. Natomiast w drugiej połowie XVIII wieku przy kościele działał ks. Paweł Twardy, który próbował zachować narodowościowy charakter kościoła ewangelickiego.

W 1809 pruskie Ministerstwo Spraw Wewnętrznych wystąpiło o zakaz wygłaszania kazań w językach polskim i czeskim. Mimo tego, regularne nabożeństwa w języku polskim odbywały się aż do 1829 roku, a w kolejnych latach stały się coraz rzadsze, aż do 1888, kiedy kościół przeszedł pod zarząd parafii św. Marii Magdaleny.

Kościół stał pośrodku muru obronnego, a po jego usunięciu okolicę zaczęto nazywać placem św. Krzysztofa. Przy skrzyżowaniu ulicy Wierzbowej (Weidenstraße) z Oławską (Ohlauer Straße) mieszkał pastor oraz dzwonnik. W latach 1866–1869 zasypano rzekę Oławę, zwaną „Czarną” lub „Miejską”, przepływającą wzdłuż północnej strony kościoła. W roku 1870 miasto przekształciło okolice kościoła w targowisko, demolując historyczne budynki i wybudowując w 1879 roku halę handlową, która jednak szybko straciła popularność, a dziesięć lat później zdecydowano o utworzeniu terenu zielonego.

Po 1945

Pod koniec oblężenia Wrocławia w 1945 roku kościół doznał znaczących zniszczeń, szacowanych na 75%. Odbudowa miała miejsce w latach 1947–1949 oraz 1957–1958, realizowana pod okiem Edmunda Małachowicza, architekta odpowiedzialnego również za odbudowę sąsiedniego Muzeum Architektury oraz renowację katedry. W procesie odbudowy zastosowano elementy budowlane z dawnej architektury dolnośląskiej, takie jak manierystyczny tryptyk z Masłowa oraz neogotyckie ławki, ambonę, kamienną chrzcielnicę i organy wyprodukowane przez firmę Schlag & Söhne z 1909 roku.

W 1958 roku kościół przekazano ewangelickiej parafii św. Marii Magdaleny, w skład której wchodziły osoby pozostające we Wrocławiu. Utworzono duszpasterstwo dla „zborów niepolskich”, a dopiero w 1993 roku zarejestrowano parafię ewangelicką św. Krzysztofa, która obejmuje obecnie zbory w Jeleniej Górze, Legnicy, Lubaniu i Wałbrzychu.

Renowacje miały miejsce w 1966 roku, a w latach 1969–1970 zrekonstruowano hełm wieży według nowych projektów Małachowicza. W roku 2013 zbudowano kolejne organy, umieszczone na poziomie posadzki – mechaniczny instrument neobarokowy firmy Walcker. W latach 70. XX wieku przyległe zabudowania rozebrano, co miało na celu przygotowanie terenu pod Trasę W-Z. Kościół znalazł się w niekorzystnym otoczeniu, obok trasy szybkiego ruchu oraz blisko ramp tunelu. Naprzeciwko, przy ulicy Wierzbowej, wznosi się zabytkowy Pałac Oppersdorfów, a w miejscu wyburzonej drukarni w 2015 roku zrealizowano nowoczesny biurowiec „Dominikański”.

Wyposażenie

Ołtarz

W świątyni można podziwiać manierystyczny ołtarz drewniany, który pochodzi z kościoła Matki Bożej Nieustającej Pomocy, znanego wcześniej jako ewangelicki kościół Świętej Trójcy, usytuowanego w Masłowie, niedaleko Trzebnicy. Uważa się, że został on zrealizowany przez wrocławskiego rzeźbiarza w latach 1591-1592. Jego tryptyk przedstawia ideowy zarys luterańskiej konfesji, co czyni go unikalnym dziełem na Śląsku, w którym w plastyczny sposób oddano wyznaniową tożsamość zwolenników Marcina Lutra.

Centralnym motywem ołtarza jest scena „Alegorycznego Ukrzyżowania”, w której figura Chrystusa ukrzyżowanego otoczona jest przez postacie Mojżesza oraz Dawida po jednej stronie, a Apostoła Pawła z Janem Chrzcicielem po drugiej. Są oni świadkami oraz orędownikami Bożej ofiary. Na awersach skrzydeł znajdują się popiersia Ewangeliści, które poświadczają prawdziwość męki Zbawiciela. Z tyłu skrzydeł umieszczono malowidła – Wizję Ezechiela, Ofiarę Abrahama, Sąd Ostateczny oraz Niesienie Krzyża.

Ołtarz posiada również nieruchome skrzydła, na których znajdują się medaliony z personifikacjami Cnót, takimi jak Wiara i Miłosierdzie. Całość wieńczy figura Chrystusa Zmartwychwstałego, a powyżej niej umieszczono inskrypcję z fragmentem Ewangelii św. Mateusza (Mat. 28,20). W dolnej części, w predelli, znajduje się nisza, w której niegdyś znajdował się relief z Ostatnią Wieczerzą. Fragmenty ołtarza są jednak niekompletne, brakuje wielu elementów dopełniających program ikonograficzny, w tym pelikana, feniksa, sceny Wywyższenia Węża Miedzianego oraz tablic inskrypcyjnych.

Figura Św. Krzysztofa

Drewniana figura św. Krzysztofa, przedstawiająca go w nadprzyrodzonej wielkości, jest dziełem nieznanego twórcy wykonanym w 1462 roku. Figura ta przeszła przez kilka renowacji w latach 1591, 1826 oraz 1935. Początkowo znajdowała się na zewnątrz kościoła, w niszy na północnej elewacji, co pomogło jej przetrwać pożar, który zniszczył wnętrze kościoła w 1945 roku. Obecnie figura ta jest umieszczona we wnętrzu świątyni, w pobliżu kazalnicy.

Maswerki i witraże

Od 2016 roku trwają prace nad rekonstrukcją gotyckich laskowań oraz maswerków okiennych, które obejmują również zainstalowanie różnorodnych witraży. W latach 2016-2017 odnawiano okna południowe – dwa w prezbiterium oraz jedno w nawie. Zamontowano w nich kopie renesansowych witraży herbowych, które pierwotnie znajdowały się w kościele do początku XX wieku, kiedy to zostały usunięte i obecnie są częścią zbiorów Muzeum Narodowego we Wrocławiu. Te herby przetrwały dwie wojny światowe, a po stuleciu wróciły do wnętrza kościoła św. Krzysztofa.

W 2017 roku dwa okna północne nawy zyskały nowe elementy kamieniarskie, a w 2018 roku zainstalowano w nich witraże z przedstawieniami 14 herbów śląskich rodów, ufundowane przez te rodziny. W tym samym roku okno środkowe południowe w nawie także otrzymało nowe maswerki i szklenie, w pełni ufundowane przez jedną z rodzin, krewnych ostatniego przedwojennego proboszcza Kościoła Pamięci Króla Gustawa Adolfa na Sępolnie, który dzisiaj należy do parafii św. Krzysztofa. Najbardziej imponujące są witraże wokół ołtarza, które ekumenicznie upamiętniają czterech męczenników XX wieku – dwóch ewangelików oraz dwoje katolików.

Organy

Organy romantyczne firmy Schlag & Söhne / Szydłowski

Instrument ten posiada 12 głosów, dwa manuały oraz pedał, a traktura gry oraz rejestrów ma konstrukcję pneumatyczną. Organy zostały zbudowane przez firmę Schlag & Söhne w 1909 roku (opus 860) dla kaplicy w Słupcu koło Nowej Rudy. W 1958 roku instrument został przeniesiony do obecnego miejsca przez członka parafii, Theodora Böhmego. Oryginalnie miały 12 registrów, w tym 5 głosów realnych. W 1993 roku przeprowadzono remont i przebudowę, którą wykonał Antoni Szydłowski z Wrocławia, który wyposażył organy w nowe wiatrownice stożkowe oraz stworzył piszczałki 7 głosów, co spowodowało, że wszystkie 12 registrów stało się realnymi. Strój jest równomiernie temperowany, z wysokością a = 432 Hz.

I Hauptwerk C–f³ 1. Bordun 16′ 2. Principal 8′ 3. Gedackt 8′ 4. Octave 4′ 5. Gemshornquinte 2 2/3′ 6. Super Octave 2′ _ II/I _

II Oberwerk C–f³ 7. Portunal 8′ 8. Salicional 8′ 9. Flöte 4′ 10. Dolce 4′

Pedal C–d 11. Subbass 16′ 12. Dulciana 8′ _ I/P _ _ II/P _

Organy neobarokowe firmy Walcker

Jest to instrument o 7 głosach, manuałach i pedałach, z konstrukcją mechaniczną traktury gry i rejestrów. Zbudowany najprawdopodobniej pod koniec lat 50. XX wieku, w 2013 roku jego zasadnicza część została przeniesiona z kościoła św. Krzyża w Sieglar, niedaleko Troisdorfu, do obecnego miejsca. Renowację elementów instrumentu oraz jego montaż zlecono organmistrzowi Tomaszowi Szałajdzie. Organy zyskały nową szafę, dębową ławkę oraz klawiaturę pedałową. Dodatkowo instrument został wzbogacony o nowy rejestr – kameralnie intonowany pryncypał 8′ (C-Fis drewno; G-f³ cyna 70%), a także wykonano nowe okładziny klawiszy manuału. W latach 2015-2017 organy otrzymały zdobione snycersko kotarki pól piszczałkowych, z herbem Wrocławia na środku. Klawiatura została podzielona na część basową i dyszkantową (podział pomiędzy klawiszami h i c). W planach jest zainstalowanie mechanizmu transpozycji manuału do 415 Hz. Strój to Werckmeister III, a = 440 Hz.

Manuał C–f³ 1. Principal 8′ 2. Flaut Major 8′ 3. Octava 4′ 4. Rohr Flaut 4′ 5. Super Octava 2′ 6. Mixtura 3 fach. 1′

Pedał C–f 7. Subbaß 16′ _ Copula Clavier _

Dzwon

Pierwsza wzmianka o dzwonach z tego kościoła pochodzi z 1581 roku, kiedy to Steffen Getz odlał dzwon ważący 460 kilogramów. Kolejny dzwon, autorstwa Jacoba III Götza, zawisł w wieży w 1625 roku. Niezwykły dzwon, ufundowany przez ludwisarza Sebastiana Götza, pochodzi z 1627 roku. W tym samym roku odlano dzwon o wadze 150 kg, który powstał jako dzieło „spadkobierców Götza”. Kolejne dzwony datuje się na lata 1664, 1665 i 1666. W 1702 roku Sigismund Götz młodszy sporządził 70 kg dzwon, który ufundował cech kuśnierzy z Wrocławia. Dzwon ten został zarekwirowany podczas II wojny światowej i odnaleziony na Cmentarzu Dzwonów w Hamburgu. Od 1953 roku bije on w ewangelicko-luterańskim kościele św. Piotra w Geretsried w Bawarii.

Kościół dysponował również dwoma dzwonami z XX wieku, pochodzącymi z 1907 oraz 1932 roku (o wadze 560 kg), jednak żaden z nich nie zachował się do dzisiaj. Aktualnie na wieży kościoła wisi dzwon przeniesiony z ewangelickiego kościoła w Masłowie, odlany przez Johanna Jacoba Krumpfferta w 1726 roku, który jest napędzany ręcznie.

Duchowni i muzycy

Duszpasterze (główni) kościoła od czasów Reformacji

Kościół św. Krzysztofa we Wrocławiu posiada bogate dziedzictwo spiritualne, co znajduje odzwierciedlenie w historii jego duszpasterzy. Oto lista najważniejszych postaci, które pełniły tę funkcję od momentu Reformacji:

• Christoph Flacher 1523,
• Michael Buckius 1550,
• Nikolaus Siderus 1560,
• Johann Phyretis 1583,
• Christoph Hene 1610,
• Johann Teutschmann 1612,
• Johann Kurtzmann 1617,
• Samuel Butschky 1618,
• Michael Kusz 1638,
• Johann Acoluth 1654,
• Adam Regius 1659,
• Georg Murawe 1688,
• Christian Assig 1717,
• Georg Schlag 1752,
• Paul Twardy 1765,
• Johann Samuel Martin 1803,
• Gottlieb Leberecht Anders 1805,
• Johann David Grotke 1811,
• Paul Richard Stäubler 1844,
• Karl Wilhelm Günther 1878,
• Felix Adolf Kuenzel 1910,
• Karl Friedrich Mueller 1919,
• Georg August Seibt 1921,
• Helmut Steckel 1945,
• Herbert Rutz 1945,
• Wolfgang Max Meissler 1945,
• Jan Zajączkowski 1948,
• Józef Pośpiech 1971,
• Ryszard Borski 1988,
• Andrzej Fober 2000,
• Karol Długosz 2021.

Dyrektorzy muzyczni (kantorzy) i organiści od czasów Reformacji

Znaczenie muzyki w życiu kościoła jest nie do przecenienia, a lista dyrektorów muzycznych i organistów, którzy pracowali na rzecz tej społeczności, odzwierciedla to bogactwo. Oto niektórzy z nich:

• Johann Kalkbrenner – 1523–1535,
• Martin Olshausen – 1535–1557,
• Phillipp Ebert – 1557–1570,
• Nicolaus Lask – 1570–1612,
• Michael Novak – 1612–1639,
• Paul Rietschel – 1639–1674,
• Christoph M. Bremer – 1674–1714,
• Georg Gebel – 1713–1714,
• Georg Gebel – 1714–1744,
• Gottlieb Benjamin Holland – 1744–1791,
• Friedrich Atze – 1791–1837,
• Johann Julius Seidel – 1837–1856,
• Herman Schönfeld – 1888–1893,
• Emil Hiller – 1893–1920,
• Wolfgang Reimann – 1920–1923,
• Gerhard Zeggert – 1923–1946,
• Doris Weyen – 1958–1990,
• Johannes Mondry – 1990–1995,
• Aneta Hermann – 1990–1995,
• Janina Borska – 1995–2000,
• Marek Pilch – 2002–2008,
• Małgorzata Zuchowicz – 2004–2008,
• Małgorzata Zuchowicz – 2008–2011,
• Tomasz Kmita-Skarsgård – 2010–2022,
• Jakub Tarka – 2011–2017,
• Artur Piwkowski – 2015–2023,
• Vacat od 2022.

---

Oceń: Kościół św. Krzysztofa we Wrocławiu

---