Dawne więzienie miejskie we Wrocławiu, znane również jako historyczny obiekt w mieście, dzisiaj pełni rolę siedziby wrocławskiego oddziału Instytutu Archeologii i Etnologii PAN. Mieści się ono na rogu ulic, które są istotnymi punktami w mieście: Więziennej oraz Nożowniczej.
Obiekt ten, który ma swoje korzenie w przeszłości, kryje w sobie wiele historii i tajemnic, a jego architektura stanowi doskonały przykład miejscowej tradycji budowlanej. Warto zwrócić uwagę na kontekst, w jakim ta budowla była wznoszona oraz na jej ewolucję w ciągu lat.
Historia i opis architektoniczny
Budynek, który dziś znamy, to czteroskrzydłowa struktura z jednolitą kondygnacją oraz centralnym, kwadratowym dziedzińcem, którego historia sięga pierwszej połowy XIV wieku. Został on stworzony jako miejsce odosobnienia dla osób z niższych stanów społecznych i skazanych na najcięższe kary, w tym śmierć. Interesującym elementem była obecność dybów w jego murach. Wschodnia część budynku była miejscem, gdzie miały miejsce brutalne przesłuchania oraz tortury skazanych. Zgodnie z legendą, Wit Stwosz, znany artysta, miał tam odbyć karę za rzekome podrobienie weksla, co jednak jest niezgodne z faktami.
Pierwsze dokumenty odnoszące się do więzienia pojawiły się w 1349, 1358 oraz 1367 roku, a o samym więzieniu wspomniano po raz pierwszy w 1403 roku. Początkowo był to trzykondygnacyjny gotycki obiekt, wzniesiony na planie kwadratu. Znajdowały się tam cel w którym przetrzymywano osadzonych oraz pomieszczenia dla strażników. Z biegiem lat do budynku dobudowano dodatkowe izby – dwie po stronie ulicy Więziennej oraz cztery w podłużnym skrzydle przy ulicy Nożowniczej. Według Janiny Eysmontt, najstarszą częścią więzienia jest północne skrzydło. Tam znajduje się piwnica z imponującym sklepieniem krzyżowo-żebrowym, które datuje się na początek XIV wieku.
Nasza wiedza na temat tego miejsca opiera się na świeżych materiałach źródłowych, które potwierdzają, że w średniowieczu wschodnia piwnica nosiła miano in fundo, co oznacza „w głębi”. W 1464 roku urządzono w tym miejscu kaplicę, o której wzmianki pojawiły się po raz pierwszy w 1555 roku, a od 1585 roku nad jej wejściem znajdowało się malowidło przedstawiające Chrystusa Boleściwego, choć niestety nie przetrwało do naszych czasów.
W zachodnim skrzydle, które zostało również wzniesione w stylu gotyckim, dostrzegamy wpływy renesansowe. Architektoniczny podział widoczny na zewnętrznej elewacji zawiera elementy takie jak kocie schody i zębaty fryz z około 1500 roku. Następnie zaprojektowano skrzydło wschodnie, a w najnowszym skrzydle południowym dominują już cechy renesansowe, takie jak długie cegły czy fasciowe obramienia okien. W renesansie zmodernizowane zostały wszystkie pomieszczenia, które zyskały nowe sklepienia kolebkowe z lunetami.
W roku 1683 lub 1689 więzienie przeszło istotną przebudowę, co zaowocowało uzyskaniem obecnego kształtu budynku. Skrzydło zachodnie zostało podniesione o jedną kondygnację, dodano ścianę attykową oraz sklepione podcienia. Na terenie obiektu w 1733 roku mogło przebywać jednocześnie stu więźniów.
Do 1792 roku był to jedyny zakład karny w mieście Wrocław. Na przełomie XVIII i XIX wieku zlikwidowano więzienie, a w 1818 roku budynek zaczął pełnić inną rolę jako lombard oraz siedziba instytucji filantropijnych. W następstwie tego przeszło kolejną przebudowę z nowymi klatkami schodowymi oraz przekształceniem wnętrz. W 1877 roku miało miejsce następne przeorganizowanie, które zmieniło układ pomieszczeń, na nowo wzniesiono klatkę schodową oraz zlikwidowano drewniane ganki.
Wciąż zmieniający się kształt budowli został podkreślony w roku 1910, gdy część elewacji została obłożona cegłą licówką. W 1912 roku powiększono okna od strony ulicy Nożowniczej, a w 1927 roku zlikwidowano sklepienie krzyżowe w jednej z izb parterowych, co umożliwiło zaadaptowanie przestrzeni na skarbiec oraz stworzenie nowego wejścia do piwnicy.
Po 1945 roku
W latach 1968–1975 miały miejsce istotne działania związane z remontem oraz konserwacją, według Janiny Eysymontt, natomiast inne źródła, jak Antkowiak i Małachowicz, wskazują na okres 1967–1973 oraz 1971–1974 jako czas głównych prac. Remonty te były prowadzone przez Pracownie Konserwacji Zabytków, pod czujnym okiem architekta Jerzego Burka.
W ramach tego złożonego procesu przeprowadzono szereg istotnych modyfikacji: w zachodnim skrzydle obniżono jedną kondygnację, odtworzono drewniany ganek w skrzydle wschodnim oraz częściowo zrekonstruowano arkady znajdujące się w zachodnim skrzydle. Dodatkowo, na pierwszym piętrze północnego skrzydła, przywrócone zostały późnośredniowieczne inskrypcje, zaś w zachodnim skrzydle podziwiać można polichromowany strop renesansowy.
W tym czasie zmieniony został także układ komunikacyjny budynku, przy czym zlikwidowano wejście od północy. Aktualnie dostęp do różnych pomieszczeń zapewniają trzy klatki schodowe oraz zewnętrzne galerie usytuowane w wschodnim skrzydle na drugiej i trzeciej kondygnacji. Całość obiektu wieńczy dwuspadowy dach, który wzbogacony jest lukarnami w skrzydle północnym i zachodnim; natomiast w wschodnim skrzydle zachowały się fragmenty dawnej więźby dachowej.
W budynku swoją siedzibę miały m.in. Instytut Historii Kultury Materialnej Polskiej Akademii Nauk, Zakład Archeologii Nadodrza PAN, Pracownia Archeologii Śląska oraz redakcja „Przeglądu Architektonicznego”. Dziś wrocławski oddział Instytutu Archeologii i Etnologii PAN, biblioteka z czytelnią oraz pokoje gościnne zajmują przestrzeń tego historycznego obiektu. Od lat 90. na parterze oraz w podziemnych pomieszczeniach działa pub, który udostępnia ogródek na dziedzińcu.
Pozostałe obiekty w kategorii "Budynki wojskowe":
Zakład Karny Nr 1 we Wrocławiu | 2 Wojskowy Szpital Polowy | Koszary Grenadierów we Wrocławiu | Wojewódzki Sztab Wojskowy we Wrocławiu | Arsenał Miejski we Wrocławiu | Bunkier przy placu Strzegomskim we Wrocławiu | Budynek Komendy Wojewódzkiej Policji we WrocławiuOceń: Dawne więzienie miejskie we Wrocławiu