Marcin Kober

Kultura i sztuka

Marcin Kober, znany również jako Mikołaj Marcin Kober, a także pod różnymi innymi nazwiskami jak Chober, Cober, Coeber, Khober, Koeber czy Koebner, urodził się około 1550 roku we Wrocławiu. Zmarł przed 9 listopada 1598 roku. Był wrocławskim malarzem portrecistą, który zyskał uznanie w Polsce pod koniec XVI wieku.

Jego edukacja artystyczna miała miejsce zarówno w rodzinnym Wrocławiu, jak i podczas czeladniczej wędrówki. W 1583 roku Kober zyskał tytuł malarza nadwornego u Stefana Batorego, co zaowocowało stworzeniem jego znanego całopostaciowego portretu. Po śmierci króla w 1586 roku, Kober powrócił do Wrocławia, gdzie zaangażował się w konflikt z cechem malarskim, który zakończył pomyślnie dzięki wsparciu cesarza Rudolfa II. W ten sposób miał okazję przebywać w Pradze, co otworzyło nowe horyzonty w jego karierze.

W latach 1589 lub 1590 Kober przeszedł na służbę Zygmunta III Wazy, drżąc w proroczym cień swojego patrona aż do swojej śmierci. W tym okresie stworzył szereg wizerunków zarówno monarchy, jak i jego bliskich, w tym królowej Anny Austriaczki oraz ich dzieci, Władysława i Anny Marii. Dodatkowo, popełnił również portret ciotki władcy, królowej Anny Jagiellonki.

Mimo że w jego pracy umieszczona została sygnatura jedynie na dwóch obrazach, co mocno komplikuje identyfikację pozostałych jego dzieł, to jednak za najważniejsze uznaje się portret Batorego z 1583 roku, który jest postrzegany jako kluczowe źródło dla portretu sarmackiego. Ponadto, szczególną uwagę przykuwa portret Anny Jagiellonki, zaliczany do najlepszych przykładów sztuki portretowej przełomu XVI i XVII wieku.

Życiorys

Marcin Kober, znany również jako Mikołaj Marcin, przyszedł na świat w około 1550 roku we Wrocławiu. Miał brata, Wacława, z którym dzielił pasję do sztuki. W swoim rodzinnym mieście odbył naukę malarstwa, co kształtowało jego późniejszą karierę artystyczną. Najwcześniejsza wzmianka dotycząca Kobera pochodzi z 1579 roku, kiedy to zarejestrowano go jako członka cechu malarzy we Wrocławiu. Jego droga nie była jednak wolna od przeszkód; w 1580 roku aresztowano go z powodów, które nie są do końca jasne. Udało mu się jednak uzyskać wolność 30 lipca tego samego roku. Wkrótce potem wyruszył na trzyletnią wędrówkę czeladniczą po Niemczech.

Podczas swojej podróży spędził czas w Magdeburgu, zanim zdecydował się na migrację do Polski. Około 1583 roku objął stanowisko malarza nadwornego Stefana Batorego, dla którego wykonał portret o naturalnej wielkości, sygnowany monogramem oraz datą roczną. Po zakończeniu pracy dla Batorego przebywał w Brześciu Litewskim, gdzie zajmował się drobnymi zleceniami. W międzyczasie, towarzysząc dworowi królewskiemu, osiedlił się na jakiś czas w Krakowie. Istnieje także prawdopodobieństwo, że tam zawarł związek małżeński z Dorotą, której nazwisko nie jest do końca znane.

Po śmierci Stefana Batorego, Kober wraz z żoną powrócił do Wrocławia, gdzie określił się jako malarz cesarski. Ich wspólne życie obfitowało w wydarzenia, ponieważ w tym mieście przyszły na świat dwoje ich dzieci: Melchior (7 stycznia 1587) oraz Estera (12 lutego 1589). Po pewnym czasie, Kober wdał się w spór z cechem malarskim, co skłoniło go do decyzji o udaniu się do Pragi, mając nadzieję na uzyskanie protekcji ze strony cesarza Rudolfa II. Monarchia, doceniając jego talent, 18 kwietnia 1587 roku wydała dokument, który zwalniał go z przestrzegania przepisów cechowych. W dodatku, cesarz wystosował list do wrocławskiej rady miejskiej, w którym chwalił malarza i nakazał zapewnienie mu bezpieczeństwa.

Od tego momentu Kober posługiwał się tytułem der Römische Kaiserliche Maler i uznawany był za malarza Rudolfa II, z którym współpracował aż do 1589 roku. W 1589 lub 1590 roku, Kober powrócił do Polski, gdzie objął rolę nadwornego malarza Zygmunta III Wazy, jednocześnie otrzymując stałe wynagrodzenie. Jego działalność artystyczna koncentrowała się między Krakowem a Warszawą, gdzie w latach 1590–1595 wykonał szereg portretów dynastycznych, w tym wizerunki króla, królowej Anny Austriaczki, oraz ciotki monarchy, królowej Anny Jagiellonki. Do dzisiaj znane są przynajmniej sześć z tych dzieł, w tym ich repliki.

W 1595 roku, na zlecenie Anny Habsburżanki, Kober udał się do Grazu, gdzie miał wykonać portrety arcyksiążąt styryjskich. W trakcie jego nieobecności, warsztat prowadziła jego żona, która przez czeladnika Marcina Teofilowicza, odbierała wynagrodzenie za wykonane dzieła. Jego pobyt w Grazu wydłużył się prawdopodobnie do części 1596 roku i spotkał się z dużym uznaniem. Otrzymał wysoką zapłatę (420 guldenów) oraz jeden lub dwa pozłacane puchary od arcyksięcia Ferdynanda.

Po powrocie do Polski w 1596 roku, Kober zrealizował zlecenie dla marszałka wielkiego koronnego Mikołaja Zebrzydowskiego, malując chorągiew na uroczysty wjazd legata papieskiego, kardynała Enrica Gaetano. Zróżnicowane były również jego prace, w tym portrety dzieci króla, Władysława oraz Anny Marii. Informacje dotyczące okoliczności śmierci Kobera oraz dokładnej daty jego zgonu są nieznane. Istnieje przypuszczenie, że zmarł on jeszcze w 1597 roku, gdyż jego żona występuje jako wdowa w dokumentach z 9 listopada 1598 roku.

Twórczość

Artysta sygnował jedynie dwie ze swoich prac: portret Stefana Batorego z 1583 roku, który od XIX wieku jest przechowywany w krakowskim klasztorze misjonarzy na Stradomiu, oraz miniaturową podobiznę Zygmunta III z 1591 roku, która znajduje się w zbiorach Zamku Królewskiego na Wawelu. Na podstawie tych wizerunków przypisano mu dodatkowe siedemnaście portretów, z których wiele przedstawia tych dwóch monarchów. Niemniej jednak tylko nieliczne z nich można zdecydowanie powiązać z jego osobą.

Prace Kobera cieszyły się dużą popularnością i miały znaczący wpływ na rozwój ikonografii polskich władców. Do XVIII wieku stworzono kilkanaście olejnych kopii, a także wiele rytowniczych. Portret Stefana Batorego z 1583 roku jest powszechnie uznawany za jego najważniejsze dzieło, często traktowane jako jedno z najlepszych osiągnięć w polskim malarstwie portretowym. Istnieje możliwość, że Kober wykonał drzeworytnicze kopie swojego dzieła, które opublikowano w dwóch książkach: Herbach Rycerstwa Polskiego Bartosza Paprockiego (wydanej w 1584 roku przez Macieja Garwolczyka) oraz w Postilla Catholica Jakuba Wujka, również z tego samego roku, drukowanej przez Jakuba Siebeneichera.

Możliwe, że portret trumienny Batorego również pochodzi z jego warsztatu, co sugerują silne podobieństwa formalne między tym dziełem a wizerunkiem znajdującym się w klasztorze misjonarzy. Jednak pełna analiza stylu tego dzieła oraz próba jednoznacznego ustalenia autorstwa są utrudnione z powodu jego uszkodzeń. Wśród jego późniejszych prac szczególne znaczenie ma portret Anny Jagiellonki z 1595 roku, znajdujący się w zbiorach Zamku Królewskiego na Wawelu. Pomimo wątpliwości co do autorstwa tego dzieła, ogólnie uznaje się go za twórcę tego wizerunku, który jest zaliczany do najlepszych przykładów sztuki portretowej przełomu XVI i XVII wieku.

Nie posiadamy żadnych informacji o jego pracach z Grazu, choć istnieje prawdopodobieństwo, że mogą one znajdować się wśród anonimowych portretów członków dynastii Habsburgów. Trudności w identyfikacji wynikają z braku sygnatur oraz faktu, że Kober musiał dostosować się do określonych wymagań dworskich, co skutkowało tworzeniem prac podobnych do dzieł innych artystów. Kober był uznawany za portrecistę wysoko ocenianego przez swoich współczesnych, co potwierdzają m.in. listy Rudolfa II oraz pozytywna opinia cechu wrocławskich malarzy z 1598 roku. Jerzy Petrus wskazuje, że zachowane dzieła są dowodem na prawdziwość tych doniesień.

Artysta swoje zainteresowanie portretem oraz doskonałą sprawność warsztatową zdobył w cechu malarzy, a swoje umiejętności udoskonalał podczas wędrówki czeladniczej. Można zauważyć silne wpływy sztuki z krajów niemieckich w jego wizerunkach Batorego, a późniejsza twórczość zdradza inspiracje sztuką powiązaną z Rudolfem II, którą Kober poznał podczas pobytów we Wrocławiu, Pradze i Grazu. To właśnie przebywanie w Pradze znacząco wpłynęło na rozwój jego umiejętności, a jego wizerunki nawiązywały do portretowej sztuki Habsburgów austriackich. Artysta zazwyczaj przedstawiał całopostaciowe podobizny, umiejętnie łącząc osiągnięcia portrecistów dworskich z lokalnymi tradycjami.

Kober malował w sposób harmonijny, z dużym realizmem i dekoracyjnością, charakteryzującym się ostrą i trafną charakterystyką, ale o ograniczonym dążeniu do psychologicznego pogłębienia. Elżbieta Błażewska zwróciła uwagę na niektóre słabsze strony jego dzieł, takie jak nadmierne rozszerzanie sylwetek, problemy z oddawaniem anatomii, ograniczona umiejętność wykreślania perspektywy, a także sztywność póz oraz niekonsekwentne oświetlenie.

Pomimo tego Kober bywa uważany za jednego z najwybitniejszych polskich portrecistów tamtej epoki. Często przypisuje mu się znaczący wpływ na ukształtowanie się stereotypowego portretu sarmackiego, widząc w nim wręcz twórcę tego nurtu. W jego podobiznie Batorego z 1583 roku dostrzega się jedyne źródło, które dało początek serii podobizn szlacheckich, tworzących się z niewielkimi różnicami przez cały XVII oraz XVIII wiek. Przez tę pryzmatykę można zauważyć echa jego twórczości także w Moskwie, a także w sztuce zdobniczej Mołdawii i Wołoszczyzny. Portret trumienny Batorego przyczynił się do rozwoju tego rodzaju wizerunków w Rzeczypospolitej. Niemniej jednak, Jakub Petrus krytycznie ocenia wpływ Kobera na rozwój polskiego malarstwa oraz zakwestionował traktowanie portretu Batorego jako wzoru dla portretów sarmackich. Elżbieta Błażewska uznaje go za zdolnego portrecistę, jednak nie najwyższej klasy, wskazując na jego brak wypracowanego indywidualnego stylu.

Kober zaliczany jest do twórców manierystycznych, co wyraża się w używanych przez niego ciemnych, określonych tła, wydłużonym kanonie figuralnym z wyraźnie zarysowanymi konturami, kontrastami barwnymi oraz umiejętności operowania światłem, które nadaje delikatności fałdom draperii. Równocześnie, przez staranny modelunek, potrafił oddać psychikę portretowanej osoby. Uderzająco precyzyjnie przedstawiał także klejnoty, koronki i materiały, co dodaje wartości jego dziełom.

Galeria prac Kobera

Obrazy zachowane

IlustracjaTytułTechnika wykonania,
wymiary,
datacja		Miejsce przechowywania oraz uwagi
_Portret Stefana BatoregoOlej na płótnie, 2,36 x 1,22 m, 1583Klasztor misjonarzy w Krakowie, Muzeum Historyczno-Misyjne Zgromadzenia Księży Misjonarzy w Krakowie; sygnowany MK 1583, sygnatura w formie monogramu umieszczona po lewej stronie, poniżej kolan modela.
_Miniaturowy portret Zygmunta III WazyOlej na blasze miedzianej, 17,6 x 12,8 cm, 1591 (ukończony 30 kwietnia w Warszawie)Zamek Królewski na Wawelu – Państwowe Zbiory Sztuki; obraz sygnowany dłuższym podpisem na odwrocie.
_Portret Zygmunta III WazyOlej na płótnie, 125 x 95 cm, po 1591Muzeum Historii Sztuki w Wiedniu; zdaniem E. Błażewskiej, obraz został wykonany w związku z negocjacjami małżeńskimi monarchy z Anną, choć istnieje wątpliwość, czy jest to ten sam portret, który wysłano do Wiednia w 1592 roku z okazji zaręczyn.
_Portret królowej Anny AustriaczkiOlej na płótnie, 232 x 144 cm, 1595Bayerische Staatsgemäldesammlungen w Monachium
_Portret królowej Anny AustriaczkiOlej na płótnie, 1595Galeria Uffizi we Florencji; replika autorska portretu ze zbiorów monachijskich, pierwotnie całopostaciowa, następnie przycięta do kolan.
_Portret Anny Jagiellonki (ewentualnie w stroju wdowim)Olej na płótnie, 137 x 99,5 cm, 1591 lub 1595Zamek Królewski na Wawelu – Państwowe Zbiory Sztuki
_Portret Anny Jagiellonki (w stroju wdowim)Olej na płótnie, 103 x 86 cmMuzeum Narodowe w Warszawie, pałac w Wilanowie; replika autorska portretu z Wawelu. E. Błażewska sugeruje, że portret wawelski może być dziełem innego, nieznanego artysty, a wizerunek z Wilanowa jest kopią Kobera.
_Portret Anny Jagiellonki (w stroju wdowim)Olej na płótnie, 94 x 84,5 cmMuzeum Narodowe w Warszawie; w kolekcji od 1973 roku, wcześniej w zbiorach Bayerische Staatsgemäldesammlungen, przechowywany w pałacu Schleissheim; replika z warsztatu.
_Portret królewicza Władysława Zygmunta WazyOlej na płótnie, 100 x 88 cm, 1595Patrimonio Nacional, klasztor Las Descalzas Reales w Madrycie
_Portret królewicza Władysława Zygmunta WazyOlej na płótnie, 101 x 83 cm, 1596Bayerische Staatsgemäldesammlengen w Monachium; replika autorska portretu ze zbiorów madryckich.
_Portret królewny Anny Marii WazyOlej na płótnie, 110 x 88,5 cm, 1596Patrimonio Nacional, klasztor Las Descalzas Reales w Madrycie
_Miniaturowe portrety Zygmunta III i Anny AustriaczkiOlej na blasze mosiężnej (król) lub cynowej (królowa), 4,5 x 3,3 cmBayerische Staatsgemäldesammlengen w Monachium; miniatury nawiązują do wizerunków z 1595 roku, królowej w zbiorach monachijskich, niezachowany król, mogą być dziełami z warsztatu artysty.
_Miniaturowe portrety królewny Anny Marii i królewicza WładysławaOlej na blasze mosiężnej (Anna) lub cynowej (Władysław), 4,4 x 3,6 cmBayerische Staatsgemäldesammlengen w Monachium; prace z warsztatu artysty.

Obrazy niepewne lub błędne

IlustracjaTytułTechnika,
wymiary,
datacja		Miejsce przechowywania, uwagi
_Portret Stefana BatoregoOlej na desce, 22,8 x 15,4 cmZbiory prywatne w USA, w handlu antykwarycznym od 1973 roku. Popiersie przedstawiające króla z 1583 roku. Pierwotnie należał do kolekcji Szczęsnego Potockiego w Tulczynie. Do 1910 roku w rękach hrabiego Grzegorza Strogonowa w Rzymie, potem trafił do córki, Marii księżnej Szczerbatowej, która mieszkała w Niemirowie. E. Błażewska uznała go za dobre naśladownictwo Kobera, natomiast J. Petrus sugerował możliwe powiązanie z malarzem.
_Miniaturowy portret Stefana BatoregoOlej na miedzianej blasze, 13,4 x 17 cmGaleria Uffizi w Florencji, E. Błażewska oceniła go jako naśladownictwo niskiej jakości.
_Miniaturowy portret Stefana BatoregoOlej na papierze przyklejonym do deski, 13 x 9 cmMuzeum Historii Sztuki w Wiedniu, pierwotnie w kolekcji z zamku Ambras. E. Błażewska uważa, że autorem był anonimowy flamandzki artysta z kręgu arcyksięcia Ferdynanda Tyrolskiego.
_Portret trumienny Stefana BatoregoOlej na blasze, kształt eliptyczny 182 x 132 mm, około 1586Bazylika archikatedralna św. Stanisława i św. Wacława w Krakowie, Skarbiec Katedralny na Wawelu
_Portret Anny Jagiellonki w koronieOlej na płótnie, 206 x 109 cm, wkrótce po 1576 lub około 1586Bazylika archikatedralna św. Stanisława i św. Wacława w Krakowie, autorstwo rozbieżnie przypisywane w literaturze.
_Portret Anny Jagiellonki_Bazylika archikatedralna św. Stanisława i św. Wacława w Krakowie, umieszczony nad wejściem do kaplicy Zygmuntowskiej. E. Błażewska twierdzi, że nie ma on związku z portretem królowej z Wawelu, mimo podobieństw, i został wykonany przez gorszego malarza.
_Portret Zygmunta III WazyOlej na blaszeBayerische Staatsgemäldesammlungen w Monachium. J. Petrus sugeruje możliwe powiązanie z Koberem.
_Portret Przecława Niewiarowskiego_Kościół Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Jodłowniku, S. Herbst w PSB przypisuje go Koberowi.

Obrazy niezachowane lub zaginione

W tej kategorii znajdują się obrazy, które nie zostały zachowane, a mimo to przypisuje się je Marcinowi Koberowi:

  • portret Stefana Batorego z insygniami koronnymi, pełnoplastyczny, datowany na tuż po roku 1583 (oparty na analizie dostępnych kopii wizerunku tego monarchy, zrównujących się z tym, co znajduje się w zasobach Zamku Królewskiego na Wawelu oraz w prywatnej kolekcji we Wrocławiu – obraz który przypuszczalnie wcześniej należał do Władysławy Łukaszewiczowej),
  • portret Zygmunta III, wymieniany w inwentarzach zamku praskiego z lat 1718 i 1737,
  • zaginiony portret Zygmunta III, znany z kolekcji F. Culmanna (wcześniej mieszczący się w Niedersächsische Landesgalerie w Hanowerze), prawdopodobnie wykonany przez Kobera, znany jedynie ze zdjęcia,
  • portret żony podskarbiego nadwornego koronnego Jacka Młodziejewskiego.

Przypisy

  1. a b c Wawel 1000–2000 ↓, s. 103–104, poz. I/62.
  2. Wawel 1000–2000 ↓, s. 102, poz. I/61.
  3. Skarby Korony ↓, s. 144.
  4. Skarby Korony ↓, s. 142.
  5. Błażewska 1976 ↓, s. 88.
  6. Błażewska 1976 ↓, s. 86.
  7. Błażewska 1976 ↓, s. 84.
  8. Błażewska 1976 ↓, s. 83, przyp. 47.
  9. Błażewska 1976 ↓, s. 82, przyp. 44.
  10. Błażewska 1976 ↓, s. 82–83.
  11. PSB ↓, s. 144; Petrus 1986 ↓, s. 35.
  12. Ryszkiewicz 1974 ↓, s. 41; Błażewska 1976 ↓, s. 74, 85.
  13. Petrus 1986 ↓, s. 36; Wawel 1000–2000 ↓, s. 102, poz. I/61; Fabiani 2013 ↓, s. 148–149, 152–153.
  14. Wawel 1000–2000 ↓, s. 101, poz. I/60.
  15. Błażewska 1976 ↓, s. 79, przyp. 36.
  16. Błażewska 1976 ↓, s. 78, przyp. 37; Sztuka dworu Wazów ↓, s. 45, poz. 21.
  17. Błażewska 1976 ↓, s. 77, przyp. 34.
  18. Błażewska 1976 ↓, s. 77.
  19. Błażewska 1976 ↓, s. 71–72, przyp. 19.
  20. Błażewska 1976 ↓, s. 70; PSB ↓, s. 143.
  21. Błażewska 1976 ↓, s. 69, przyp. 17.
  22. Encyklopedia Krakowa ↓, s. 584.
  23. Manieryzm, barok ↓, s. 25; Ryszkiewicz 1974 ↓, s. 38; Błażewska 1976 ↓, s. 86; Dobrowolski 1978 ↓, s. 344, 348.
  24. PSB ↓, s. 143;
  25. Fabiani 2013 ↓, s. 147.

Oceń: Marcin Kober

★★★★★
Średnia ocena:4.96 Liczba ocen:12