Synagoga Pod Białym Bocianem we Wrocławiu

---

Historia

Próby budowy synagogi

Idee budowy synagogi we Wrocławiu pojawiły się już w 1790 roku. Wówczas minister Śląska, hrabia Karl Georg Heinrich von Hoym, zasugerował utworzenie otwartej synagogi, która mogłaby stać się miejscem modlitwy dla całej społeczności żydowskiej. Celem tego projektu było zamknięcie wielu rozproszonych prywatnych bożnic oraz domów modlitwy, jednakże nie spotkał się on z poparciem ortodoksyjnych Żydów, co skutkowało jego odrzuceniem.

W 1819 roku w Berlinie, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych przekazało pismo, w którym zażądano od gminy zbudowania dużej synagogi, a także zamknięcia niewielkich modlitewni, które nie miały odpowiednich koncesji. Jednak zarząd gminy, po długich naradach, zdecydował się odmówić wykonania tego królewskiego rozkazu.

2 kwietnia 1820 roku gmina żydowska przesłała list do prezydenta policji we Wrocławiu, gdzie wyjaśniono przyczyny zaniechania budowy. Głównym czynnikiem była konieczność zgromadzenia odpowiednich funduszy oraz trudności z uznaniem judaizmu w obowiązującej konstytucji. W odpowiedzi na to pismo znów zażądano, aby nowa synagoga została zbudowana w ciągu najbliższych dwóch lat.

Wkrótce rozpoczęto zbiórkę funduszy, w rezultacie której zebrano 9812 talarów, co pozwoliło na rozpoczęcie budowy. Kluczowym wsparciem finansowym okazało się Pierwsze Towarzystwo Braci, które przekazało kwotę 6777 talarów, podczas gdy reszta pochodziła od członków ortodoksyjnych modlitewni, wspieranych przez rabina Salomona Tiktina. Niemniej jednak, opór ze strony ortodoksów wobec budowy synagogi znacząco wpłynął na ich działania finansowe.

W grudniu 1820 roku zorganizowano sprzedaż miejsc siedzących w nowej synagodze, co umożliwiło zgromadzenie niezbędnej kwoty na budowę budowli. Zaczęto także negocjacje z Jakubem Philipem Silbersteinem, właścicielem działki budowlanej przy ulicy św. Antoniego 35, na której wcześniej znajdowała się gospoda Pod Białym Bocianem, co nadało nazwę nowej synagodze. W 1819 roku powstał także projekt architektoniczny, który został zatwierdzony przez odpowiednią administrację budowlaną.

Jednak już w czerwcu 1821 roku projekt budowy został zawieszony z powodu oporu ze strony większości gminy, co było spowodowane brakiem jedności oraz różnicami poglądowymi i religijnymi.

Budowa

Jednak w 1826 roku znowu zrodziła się chęć budowy dużej synagogi, tym razem przez członków liberalnego Pierwszego Towarzystwa Braci. Możliwe, że ten nowy impuls był efektem wygaśnięcia dzierżawy synagogi Tempel, gdzie działały osoby związane z tym stowarzyszeniem.

Prace budowlane rozpoczęły się w 1827 roku, na ówczesnej działce przy ulicy św. Antoniego, według pierwotnego projektu architektonicznego. Inwestorem stał się Jakub Philip Silberstein, który był również członkiem gminy. Od momentu rozpoczęcia budowy aż do maja 1828 roku, przewodniczył temu przedsięwzięciu mistrz murarski Schindler, a po jego śmierci kierował pracami mistrz murarski Tschoke. Całokształtem nadzorował konduktor budowlany Thiele.

23 kwietnia 1829 roku miało miejsce ceremoniałne otwarcie synagogi, natomiast pierwsze nabożeństwo odbyło się 10 kwietnia, co czyniło ją synagogą prywatną dla członków towarzystwa. Autorstwo projektu synagogi przypisuje się niemieckiemu architektowi i radcy budowlanemu Carlowi Ferdinandowi Langhansowi, który inspirował się śląsko-pruskim stylem sakralnym z XVIII wieku. Wystrój wnętrza stworzyli malarz Raphael Biow oraz jego syn, którzy również przez pewien czas byli uważani za autorów koncepcji budowlanej.

Po otwarciu

W 1847 roku synagoga stała się głównym miejscem kultu dla liberalnej frakcji wrocławskiej gminy żydowskiej. Natomiast po zbudowaniu nowej synagogi przy ulicy Podwale w 1872 roku, obiekt przeszedł w ręce Żydów konserwatywnych. Wkrótce, na przełomie lat 1872-1873, przeprowadzono prace remontowe, które zmieniły oryginalny wygląd budowli, dodając trzy zewnętrzne klatki schodowe prowadzące do górnych galerii dla kobiet. W 1997 roku podczas renowacji usunięto jedną z tych klatek.

Podczas nabożeństw, zgodnie z tradycją, kobiety i mężczyźni musieli być oddzieleni. W 1905 roku wnętrze synagogi przeszło znaczną przebudowę, za którą odpowiadały bracia Paul i Richard Ehrlichowie. Nowe, żelbetowe galerie dla kobiet zastąpiły drewniane empory oparte na 12 filarach. Około 1928 roku synagoga przeszła gruntowny remont z okazji setnej rocznicy istnienia, modernizując zarówno elewację, jak i wnętrze, wprowadzając elektryczne oświetlenie, centralne ogrzewanie oraz najważniejszy element synagogi – bimę, zaprojektowaną przez A. Grotte.

Noc kryształowa i II wojna światowa

W nocy z 9 na 10 listopada 1938 roku, podczas wydarzeń znanych jako noc kryształowa, bojówek hitlerowskich zdewastowały wnętrze synagogi oraz zniszczyły zwoje Tory. Mimo tych zniszczeń, obiekt nie został podpalony z uwagi na bliskość innych budynków, co uchroniło go przed całkowitym zniszczeniem, które spotkało nową synagogę. Po tych wstrząsających wydarzeniach synagoga została prowizorycznie odnowiona i pełniła funkcję miejsca kultu zarówno dla Żydów konserwatywnych, jak i liberalnych, chociaż nabożeństwa odbywały się w różnych godzinach.

Po wybuchu II wojny światowej synagoga użytkowana była do 1943 roku, po czym została przekształcona przez hitlerowców w warsztat samochodowy oraz magazyny. W tym czasie wiele oryginalnych elementów wyposażenia zostało zniszczonych lub rozproszonych. Na dziedzińcu synagogi powstało miejsce zbiórek dla deportowanych Żydów z Wrocławia, co upamiętnia tablica pamiątkowa.

Lata 1945-1995

Po wojnie, 13 sierpnia 1945 roku, Komitet Żydowski we Wrocławiu wystąpił do prezydenta Aleksandra Wachniewskiego o zwrot synagogi, która w tym czasie była zajmowana przez milicję. Po jej odzyskaniu obiekt przeszedł renowację i został przystosowany do potrzeb kultu religijnego przez Kongregację Wyznania Mojżeszowego.

W latach 60. doszło do wielu aktów wandalizmu, które doprowadziły do zniszczenia szyb w synagodze. Mimo wielu interwencji, sytuacja nie ulegała poprawie, a stan synagogi znacznie się pogarszał. W 1963 roku Kongregacja zwróciła się z prośbą do Związku Religijnego, uzasadniając, że synagoga jest w fatalnym stanie i wymaga natychmiastowego remontu.

5 lipca 1963 roku Kongregacja wystosowała pismo, w którym opisaną krytyczny stan budynku: „Synagoga znajduje się w takim stanie, że grozi całkowite zniszczenie budynku, a obecny jej stan i wygląd wywołuje bardzo przykre wrażenie na osobach uczęszczających na nabożeństwa.” W połowie 1964 roku doszło do kolejnych aktów wandalizmu, w wyniku których zniszczono wiele cennych przedmiotów. Jednocześnie w 1965 roku Związek Religijny Wyznania Mojżeszowego otrzymał środki na remont synagogi.

W 1966 roku, na mocy decyzji Wydziału Budownictwa, wprowadzono zakaz użytkowania synagogi, co odzwierciedlało jej fatalny stan techniczny. W 1967 roku Kongregacja zwróciła się o pomoc do władz, uzasadniając, że mieszkańcy Wrocławia są pozbawieni możliwości uczestniczenia w nabożeństwach. W najważniejsze święta synagoga gościła około 2000 osób, co podkreślało jej znaczenie dla wspólnoty żydowskiej.

Po obchodach pełnomocnictwa na modły w synagodze, zezwolenie to miało miejsce tylko w wyznaczonych dniach w 1967 roku. Z uwagi na niekorzystne zmiany, jakie miały miejsce po wydarzeniach z marca 1968 roku, nabożeństwa zostały zawieszone. W 1974 roku synagoga przeszła pod zarząd Skarbu Państwa i została przekazana Uniwersytetowi Wrocławskiemu, gdzie planowano jej adaptację na cele edukacyjne. W 1976 roku rozpoczęto prace renowacyjne, które wkrótce zostały wstrzymane z braku funduszy. W 1984 roku synagoga stała się własnością Centrum Kultury i Sztuki, które organizowało w niej różne wystawy i widowiska artystyczne.

1995-2005

24 września 1995 roku, po wielu latach nieobecności, synagoga stała się miejscem nabożeństw z okazji święta Rosz ha-Szana, zgromadzając około 400 uczestników. Było to szczególne wydarzenie, podczas którego zaśpiewał po raz pierwszy Chór Synagogi pod Białym Bocianem. W 1996 roku pełnię praw własności synagogi przywrócono Gminie Wyznaniowej Żydowskiej we Wrocławiu, co powodowało, że synagoga przeszła pod opiekę ortodoksyjnego odłamu judaizmu.

W maju 1996 roku zainaugurowano prace remontowe, które miały na celu odbudowę dachu. Dotację na ten cel przekazała Fundacja Współpracy Polsko-Niemieckiej. Wkrótce rozpoczęły się kolejne etapy renowacji, mające na celu ukierunkowanie pozostałych części budynku i opracowanie szczegółowych planów, opartych na dostępnych materiale ikonograficznych. W 1998 roku zakończono trzecie etapy remontów, w ramach których wykonano wiele niezbędnych prac, w tym rekonstrukcję sufitu i przygotowania instalacji grzewczej. Istotną dotację z KGHM Miedź również umożliwiła dalsze prace remontowe.

8 listopada 1998 roku miało miejsce uroczyste nabożeństwo z okazji 60-lecia nocy kryształowej, podczas którego upamiętniono ofiary tych tragicznych wydarzeń.

2 lipca 2000 roku w synagodze odbył się pierwszy ślub od 1964 roku, co trzeba uznać za symboliczny moment w odzyskaniu życia społeczności żydowskiej w Wrocławiu. Młoda para przybyła z USA, a do ceremonii zaproszono także rabina i kantora, czyniąc z tego wydarzenie międzywyznaniowe, w którym uczestniczyli także duchowni z innych wspólnot religijnych.

10 maja 2002 roku, domu synagogi miała miejsce próba podpalenia, która dzięki szybkiej reakcji służb została zneutralizowana, a straty oszacowano na kilka tysięcy złotych.

Po 2005

7 maja 2005 roku, w synagodze powstało Centrum Kultury i Edukacji Żydowskiej, które działa w ramach wrocławskiego oddziału Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich w RP, pod przewodnictwem Fundacji Bente Kahan. Fundacja ta, wspólnie z tym Związkiem, podejmuje działania mające na celu renowację Synagogi Pod Białym Bocianem, aby obiekt stał się ważnym miejscem kultu oraz nowoczesnym ośrodkiem kultury i edukacji na arenie międzynarodowej.

Miasto Wrocław przyznało znaczną dotację w wysokości 90 tysięcy złotych, które przeznaczone zostały na renowację posadzki. Wkrótce jednak zainicjowano także prace mające na celu uporządkowanie terenu przed synagogą, dotyczące usunięcia nieestetycznego ogrodzenia oraz przeznaczenia placu na roślinność. 10 listopada 2007 roku odsłonięto odbudowany, klasycystyczny Aron ha-kodesz, który przypominał ówczesny przedwojenny wygląd budowli.

W 2008 roku uzyskano współfinansowanie z miasta Wrocław, Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich RP oraz Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach Programu Ścieżki Kulturowej Czterech Świątyń na łączną kwotę 2,5 miliona euro. Środki przeznaczono na renowację wnętrza i elewacji oraz budowę wind dla osób niepełnosprawnych. Renowacja odbywała się w latach 2008-2009 przez wrocławską firmę Castellum, która była odpowiedzialna za prace nad zabytkami. W 2009 roku ogłoszono konkurs na wyposażenie synagogi, co może umożliwić odtworzenie bimy w formie mobilnej.

9 grudnia 2008 roku synagogę odwiedził Dalajlama XIV, duchowy przywódca Tybetańczyków, gdzie miał okazję spotkać się z przedstawicielami społeczności żydowskiej oraz rabinem Icchakiem Rapoportem, a także wysłuchać występu chóru Synagogi Pod Białym Bocianem.

Architektura

Murowany budynek synagogi charakteryzuje się orientacją i jednoprzestrzenną konstrukcją, której plan oparty jest na wydłużonym prostokącie. Styl klasycystyczny, w który został wzniesiony, zawiera także elementy architektury rzymskiej, co sprawia, że obiekt ten jest niezwykle interesujący pod względem architektonicznym. Jedynie wschodnia oraz południowa elewacja została bogato zdobiona, wprowadzając do jej kompozycji dwa płytkie ryzality z korynckimi portykami pilastrowymi, które są zakończone trójkątnymi frontonami. Dodatkowo, wysoko umiejscowione okna o łukowatym zamknięciu wzbogacają całą budowlę wizualnie.

Całość jest przykryta spłaszczonym, łamanym dachem, który osłonięty jest ślepą attyką. Na tym dachu góruje ośmioboczna latarnia, zakończona przypominającą kopułkę, co dodaje budowli monumentalnego charakteru. Wnętrze synagogi, w szczególności obniżona sala modlitewna w stosunku do poziomu ulicy, ma sklepienie nieckowe, co wpływa na jego akustykę, sprzyjając modlitwie.

Wokół głównej sali modlitewnej, z trzech stron, zbudowane są żelbetowe, dwupoziomowe galerie dla kobiet, które powstały w 1905 roku i zastąpiły wcześniejsze drewniane empory, podpierane przez dwanaście kolumn i przyścienne pilastry. Na owe galerie prowadzą zewnętrzne klatki schodowe, zbudowane w 1872 roku, umiejscowione przy zachodniej oraz południowej ścianie synagogi.

Na ścianie wschodniej, w monumentalnej arkadzie o kształcie serliany, znajduje się bogato zdobiony Aron ha-kodesz. Nad nim umieszczono okulus, a cztery kolumienki z boku dźwigają pełne belkowanie, przyozdobione orientalną dekoracją, oraz attykę. Całość dopełniają tablice Dekalogu. Przez wiele lat zachowane pozostałości zniszczonej szafy były przechowywane w Muzeum Historycznym we Wrocławiu. Do Aron ha-kodesz prowadziły początkowo schodki, z pulpitą umiejscowioną pośrodku.

Do 1872 roku dostęp do synagogi, znajdujący się na południowej ścianie, był wykorzystywany jedynie podczas najważniejszych ceremonii religijnych. Wejście to poprzedzone było schodkami, które flankowały dwie latarnie i była zwieńczone tablicą z nieznaną hebrajską inskrypcją. Główne, pierwotne wejścia były zlokalizowane na ścianie zachodniej, gdzie centralne prowadziło do mężczyzn, a dwa boczne dla kobiet.

Warto także podkreślić, iż synagoga pod Białym Bocianem to obiekt o ogromnej wartości zabytkowej, który został wpisany do krajowego rejestru zabytków nieruchomych pod numerem 203 w dniu 30 grudnia 1970 roku.

Otoczenie

Tuż po zakończeniu budowy, synagoga była otoczona kamienicami, które zasłaniały ją od strony ulicy Pawła Włodkowica oraz św. Antoniego. Jednak jej imponująca sylwetka była doskonale widoczna z kierunku Promenady oraz pasażu Pokoyhof. Wspaniały ogród loży „Fryderyk Pod Złotym Berłem” znajdował się tuż przy północnej ścianie budynku, a z zachodniej strony mieścił się rozległy plac, przy którym stała synagoga Tempel.

W 1901 roku zbudowano elegancki gmach, który pełnił rolę zarządu wrocławskiej gminy żydowskiej, co miało kluczowe znaczenie dla otoczenia synagogi. Dzięki tym pracom, przed południową elewacją obiektu urządzono przestronny dziedziniec, do którego prowadzi jedna z dużych bram w obrębie gmachu gminy.

Synagoga jako ośrodek kultury

Synagoga Pod Białym Bocianem pełni ważną rolę nie tylko jako miejsce do praktyk religijnych, ale także jako dynamiczny ośrodek kultury żydowskiej. To właśnie w tym obiekcie regularnie odbywają się różnorodne wydarzenia, w tym wystawy, koncerty, wernisaże, spektakle teatralne, warsztaty oraz spotkania.

Ważnym atutem synagogi jest jej doskonała akustyka, która sprawia, że jest ona idealna do organizacji licznych wydarzeń artystycznych. Ponadto, przestronność tego miejsca umożliwia pomieszczenie kilkuset osób, co czyni ją idealną na większe zgromadzenia.

Od maja 2005 roku, kiedy to otwarto Centrum Edukacji i Kultury Żydowskiej, nastąpiło znaczne ożywienie kulturalne tego miejsca. Centrum to angażuje się w organizowanie przez cały rok różnorodnych przedsięwzięć kulturalnych oraz edukacyjnych związanych z bogatą kulturą żydowską, przyciągając tym samym zarówno lokalną społeczność, jak i turystów zainteresowanych historią oraz tradycją żydowską.

---

Oceń: Synagoga Pod Białym Bocianem we Wrocławiu

---