Jerzy Stelmach (fizyk)

---

Aktywność zawodowa

Jerzy Stelmach był niezwykle aktywnym członkiem środowiska akademickiego, co potwierdzają jego liczne role i stanowiska zajmowane od lat 80. ubiegłego wieku. W latach 1982-1983 pracował jako starszy asystent w Instytucie Fizyki Teoretycznej na Uniwersytecie Wrocławskim. Następnie, w latach 1984-1986, awansował na adiunkta w tym samym instytucie. W roku 1986 przeniósł się do Katedry Fizyki Uniwersytetu Szczecińskiego, gdzie pracował aż do 1998 roku.

W latach 1998-2003 objął stanowisko profesora na Uniwersytecie Szczecińskim, a od 1999 do 2002 roku pełnił funkcję Dyrektora Instytutu Fizyki tej uczelni. Jako Dziekan Wydziału Matematyczno-Fizycznego sprawował swoją funkcję w latach 2002-2008. Jego działalność akademicka łączyła się z licznych projektami i inicjatywami, które miały istotny wpływ na rozwój nauki w Polsce.

Jeden z prekursorów interaktywnej nauki w Polsce i współrealizator Centrum Nauki w Szczecinie

Jednym z najważniejszych osiągnięć profesora Stelmacha było zaangażowanie w utworzenie Centrum Nauki i Sztuki w Szczecinie, które jako pierwsze miejsce w Polsce wprowadzało interaktywną naukę. Pomysł ten powstawał w latach 1992-1999 i zakładał wykorzystanie funduszy europejskich. Projekt został zaprezentowany wśród szczecińskich fizyków, w tym prof. Alexandrowi Wolszczanowi oraz dr Mariuszowi Dąbrowskiemu. Centrum miało skupiać różnorodne instytucje, w tym planetarium, kino IMAX oraz laserium.

W dniu 7 września 2000 roku, zorganizowane zostało spotkanie grupy inicjatywnej „Uniwersarium”, które odbyło się pod przewodnictwem prof. Zdzisława Chmielewskiego. Ustalono wówczas, że centrum będzie miało swoją lokalizację przy al. Papieża Jana Pawła II. W ciągu następnych lat powstała koncepcja Centrum Nauki i Techniki, które miało działać jako stały festiwal nauki. Osobnym kierunkiem rozwoju stało się połączenie idei „Uniwersarium” z ekspozycją interaktywnych doświadczeń, które miały na celu zbliżenie nauki do młodszych i starszych odbiorców.

Współpraca profesora Stelmacha przyczyniła się również do rozwoju nauki w innych polskich miastach. Jego inicjatywy znalazły zrozumienie w Warszawie, gdzie powstało Centrum Nauki Kopernik oraz Gdańsku z Centrum Hewelianum. Dyrektor Centrum Nauki Kopernik, Robert Firmhofer, wielokrotnie podkreślał znaczenie szczecińskich doświadczeń dla ich pokrewnych projektów.

W Szczecinie, profesor Stelmach zrealizował również program rozwijający turystykę naukową, w tym stworzył wystawę, która przybliżała trzy historyczne doświadczenia z dziedziny fizyki na światowym poziomie, a mianowicie: doświadczenia Foucaulta, Cavendisha oraz Younga.

W 2002 roku, Muzeum Narodowe w Szczecinie nawiązało współpracę z profesorem Stelmachem, umożliwiając mu prowadzenie interaktywnej wystawy „Eureka”. Była ona otwarta przez dwa lata, a po jej zakończeniu władze Muzeum Narodowego ponownie nawiązały z nim kontakt, oferując współpracę przy tworzeniu Muzeum Morskiego, które łączyłoby naukę i historię, a profesor objął rolę przewodniczącego Rady Programowej.

W wyniku współpracy powstała wyjątkowa koncepcja muzeum, nazwane „muzeum fal”, które miało na celu ukazanie falowej natury rzeczywistości, a także wyjaśnienie zjawisk falowych zachodzących w elementarnych żywiołach. Konkurs architektoniczny na nową siedzibę Muzeum Morskiego odbył się w 2010 roku i zgromadził 89 prac, a Jerzy Stelmach niestety zmarł przed realizacją swoich wizji.

W 2016 roku, Muzeum Narodowe w Szczecinie rozpoczęło inwestycję, prowadząc do utworzenia Morskiego Centrum Nauki, które zostało nazwane imieniem Jerzego Stelmacha.

EUREKA

Oprócz działalności akademickiej, w latach 2002-2008 profesor Stelmach był dziekanem Wydziału Matematyczno-Fizycznego Uniwersytetu Szczecińskiego, a od 2000 roku pełnił aktywną rolę w popularyzacji fizyki. W tym czasie współtworzył pierwszą interaktywną wystawę „Eureka”, której otwarcie miało miejsce w dniu 9 listopada 2002 roku w Muzeum Narodowym w Szczecinie. Ekspozycja, która w 2004 roku została przeniesiona do „Domu Marynarza”, przyciągnęła ponad 200 000 odwiedzających w ciągu pierwszych dziewięciu lat.

Wystawa była prezentowana podczas wielu wyjazdowych imprez w Polsce i poza jej granicami, w tym w Rostocku w Niemczech, a także miała filie w takich miejscowościach jak Gorzów Wielkopolski, Międzyzdroje i Kołobrzeg. 23 czerwca 2009 roku została zaprezentowana nowa filia – „Astronomiczna Eureka” z systemem cyfrowym planetarium zlokalizowanym w wieży widokowej Muzeum Narodowego w Szczecinie. Dodatkowo, 21 października 2010 roku zorganizowano kolejny projekt „Eureka Ruchu” w Muzeum Techniki i Komunikacji w Szczecinie.

W dniu 24 stycznia 2011 roku, prof. Jerzy Stelmach we współpracy z prof. Mariuszem P. Dąbrowskim oraz wsparciu Ministerstwa Gospodarki, zaprezentował nowatorską wystawę dotyczącą energii jądrowej „Atomowa Eureka – E = mc2”. To wydarzenie zostało szeroko omówione w lokalnych i ogólnopolskich mediach, w kontekście realizacji Programu Polskiej Energetyki Jądrowej.

Fundacja Eureka im. prof. Jerzego Stelmacha

Fundacja Eureka imienia prof. Jerzego Stelmacha została założona na mocy aktu notarialnego, który został sporządzony 29 października 2012 roku, a jej rejestracja miała miejsce 7 stycznia 2013 roku. Powstanie fundacji to wyraz uznania dla znaczącego wkładu prof. Stelmacha w popularyzację nauki oraz rozwój wiedzy. Jej misją jest kontynuacja oraz rozwijanie różnorodnych działań na rzecz wsparcia nauki i edukacji poprzez funkcjonowanie jako instytucja pożytku publicznego, która działa w modelu non-profit.

Głównym celem fundacji jest podejmowanie działalności społecznej użyteczności oraz wspieranie projektów realizowanych przez organizacje pozarządowe i inne instytucje. Fundacja Eureka zajmuje się również zarządzaniem interaktywnymi wystawami, w których tworzenie aktywnie uczestniczył prof. Jerzy Stelmach. Do najbardziej znanych wystaw należy Eureka Astronomiczna, która znajduje się w Muzeum Narodowym w Szczecinie oraz wystawa Eureka Ruchu, a także Eureka Główna, ulokowana przy ul. Ściegiennego 42 w Szczecinie.

Fundacją kierują prof. Mariusz P. Dąbrowski oraz dr Witold Dullak. W skład Rady Fundacji wchodzą wybitne osobistości, w tym prof. Krzysztof Meissner, który pełni rolę przewodniczącego, a także prof. Jan Lubiński, prof. Stanisław Musielak oraz adw. Dariusz Sosnowski.

Publikacje

Artykuły w czasopismach naukowych

W zakresie badań publikowanych w renomowanych pismach naukowych, Jerzy Stelmach oraz W. Garczyński wspólnie przyczynili się do wielu znaczących prac. Do najważniejszych dokumentów należą m.in.:

• W. Garczyński i J. Stelmach, „A lattice Field Theory in Quasicontinual Representation”, publikacja w Bull. Acad. Pol. Sci. Ser. Sci. Math. Astron. Phys. 28, 73-77 (1980),
• W. Garczyński i J. Stelmach, „Construction of Canonical Constants of Motion for Non-local Field Theories”, Bull. Acad. Pol. Sci. Ser. Sci. Math. Astron. Phys. 28, 141-146 (1980),
• W. Garczyński i J. Stelmach, „Quasicontinual Representation for a Field Given on a Finite Volume”, Bull. Acad. Pol. Sci. Ser. Sci. Math. Astron. Phys. 28, 159-163 (1980),
• W. Garczyński i J. Stelmach, „Quasicontinual Approach to a Field Theory on a Lattice. General Theory”, J. Math. Phys. 22, 1106-1115 (1981),
• W. Garczyński i J. Stelmach, „Quasicontinual Representation of a Field Given on a Finite Lattice. General Theory”, J. Math. Phys. 23, 1162 – 1172 (1982),
• W. Garczyński i J. Stelmach, „Canonical Approach to constructing Constants of Motion for Non-local Field Theories”, Acta Phys. Polon. B15, 137-148 (1983),
• W. Garczyński i J. Stelmach, „Probing Space Microstructure with Compton Scattering”, Lett. al Nuovo Cimento, 40 257-262 (1984),
• M. P. Dąbrowski i J. Stelmach, „Analytic Solutions of Friedman Equation for Spatially Open Universe with Cosmological Constant and Radiation”, Ann. Phys. (N.Y.) 166, 422-442 (1986),
• M. P. Dąbrowski i J. Stelmach, „A Redshift-Magnitude Formula for the Universe with Cosmological Constant and Radiation Pressure”, Astron. J. 92, 1272-1277 (1986),
• M. P. Dąbrowski i J. Stelmach, „Astrophysical Formulae for Friedman Models with Cosmological Constant and Radiation”, Astron. J. 94, 1373-1379 (1987),
• M. P. Dąbrowski i J. Stelmach, „Observable Quantities in Cosmological Models with Strings”, Astron. J. 97, 978-985 (1989),
• R. Byrka, M. P. Dąbrowski i J. Stelmach, „Large – and Small – Angle Anisotropies of the Microwave Background in Cosmological Models with Non-zero?-term”, Phys. Rev. D41, 2434-2443 (1990),
• J. Garecki i J. Stelmach, „Cosmological Implications of Some Parametrization of Gravitating Hydrodynamics”, Ann. Phys. (N.Y.) 204, 315-330 (1990),
• J. Stelmach, „Nonmetricity Driven Inflation”, Class. Quantum Gravity, 8, 897-907 (1991),
• R. Byrka, M. P. Dąbrowski i J. Stelmach, „Effect of exotic matter on the angular size of anisotropies of the microwave background”, Nucl. Phys. B406, 471-480 (1993),
• J. Stelmach, „Can Textures Solve the Horizon Problem”, GRG 26, 275 (1994),
• J. Stelmach „VLBI Data of Compact Radio Sources vs. Exotic Forms of Matter in the Universe”, Ap. J. 428, 61 (1994),
• J. Stelmach „Perturbation growth and Cosmic Microwave Background Anisotropies in the string-like Matter-dominated Universe”, Phys. Rev. D53 No 12 (1996),
• J. Stelmach „Horizon problem in a closed universe dominated by fluid with negative pressure”, Ann. Phys. (Leipzig) 8, 837-848, (1999),
• J. Stelmach „Horizon problem in a closed universe dominated by fluid with negative pressure”, Annalen der Physik. 1999, 8, 837.
• Jerzy Stelmach i Izabela Jakacka, „Non-homogeneity driven universe acceleration”, Classical and Quantum Gravity, 2001, 18, 2643-2658.
• Ya.I. Granovskii i J. Stelmach, „Power spectrum of fluctuations in self-gravitating systems in a statistical thermodynamics approach”, Annalen der Physik 2002, 9, 1-5.

Opublikowane materiały konferencyjne

Konferencje stanowią istotny element w dziedzinie badań, a także publikacji. Wśród znaczących materiałów konferencyjnych można wymienić:

• M. P. Dąbrowski i J. Stelmach, „Relations Between Astronomical Parameters for the Universe with Cosmological Constant and Radiation Pressure”, w Proceedings of the NATO Advanced Study Institute Gauge Theory and the Early Universe, Erice 1986. Kluwer Academic Publishers 1988, series C, no. 246, p. 373-382,
• M. P. Dąbrowski i J. Stelmach, „Cosmic Strings as a Candidate for Dark Matter. Astrophysical Formulae”, w Proceedings of the IAU Symposium No. 130 Evolution of Large Scale Structures in the Universe, Balatonfuered 1987, edytowane przez J. Audouze, Marie -Christine Pelletan i A. Szalay (Kluwer Academic Publisher, 1988),
• J. Stelmach, „Stworzenie warunków do powstania życia w kontekście ewolucji wczesnego wszechświata”, w Materiały z konferencji Egzobiologia, czyli poszukiwanie życia w kosmosie, Szczecin 2002, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego.

Podręczniki

Jerzy Stelmach jest również autorem podręczników, które w znaczący sposób wspierają naukę fizyki w szkołach średnich:

• T. Molenda i J. Stelmach, „Fizyka dla uczniów szkół średnich”, Wydawnictwo INTERBOOK, Szczecin 1997 (I wyd.), 1998 (II wyd. popr.), 1999 (III wyd.).

Publicystyka

W dorobku Stelmacha znajdują się także prace o charakterze publicystycznym, które ukazują jego zaangażowanie w popularyzację nauki:

• Koncepcja Muzeum Morskiego w Szczecinie [w] Halina Stelmach, Wspomnienie o moim mężu, Morskie Centrum Nauki, Szczecin 2021, str. 61-92.

---

Oceń: Jerzy Stelmach (fizyk)

---