Jan Muskata

---

Droga Jana Muskaty do biskupiej infuły do 1294 r.

Jan Muskata przyszedł na świat około roku 1250 we Wrocławiu. Jego ojciec był zamożnym mieszczaninem i patrycjuszem, który prowadził kram na wrocławskim rynku, gdzie sprzedawał między innymi egzotyczną przyprawę korzenną – gałkę muszkatołową. Nazwa ta, pochodząca z łaciny, stała się inspiracją dla przydomka przyszłego biskupa krakowskiego, a jego herb wzbogacono o wizerunek tej przyprawy obok trzech koron.

Muskata, jako Ślązak pochodzący od niemieckiego mieszczanina, mógł w pełni skorzystać z możliwości, jakie oferowało wysokie wykształcenie. Decydując się na studia na prestiżowym uniwersytecie w Bolonii, uzyskał tytuł magistra sztuk wyzwolonych oraz zdobył wiedzę prawniczą. Jego pierwszy krok na drodze do kariery duchownej obejmował beneficja w katedrach we Wrocławiu i Krakowie, a także usługę jako archidiakon w Łęczycy.

W życiu Muskaty pojawił się kluczowy moment, gdy stał się zaangażowany w głośny spór dotyczący immunitetu, w którym biskup wrocławski Tomasz II i książę Henryk IV Probus walczyli o swoje prawa. Jako poseł biskupa Tomasza do Rzymu, Jan Muskata odegrał istotną rolę jako mediator w tym konflikcie, zyskując uznanie i nagrody od obu stron za swoje działania.

Podczas swojej wizyty w Rzymie udało mu się również zdobyć prestiżowe stanowisko – papieskiego kolektora świętopietrza na Polskę, które przynosiło mu zarówno znaczące dochody, jak i wpływy. Ponadto, nawiązał współpracę z potężnym władcą Czech, Wacławem II, który korzystał z jego pomocy w czasie sporu z poprzednim biskupem krakowskim, Prokopem.

W służbie Wacława II, władcy czeskiego (1294–1303)

11 lipca 1294 roku, grono prałatów i kanoników krakowskiej kapituły katedralnej zebrało się w celu przeprowadzenia wyboru nowego biskupa. Elekcja przybrała niecodzienny obrót, a Jan Muskata, świadom wagi sytuacji, podjął kroki, które zapewniły mu sukces wyborczy. Obiecał on kanonikom awanse oraz próbował zjednać sobie ich względy poprzez obietnice nadań. W momencie, gdy elekcja trwała, na miejsce przybył starosta z wojskiem, wniesiony na scenę polityczną przez list króla Wacława II, który popierał kandydaturę Muskaty.

Od samego początku swojego biskupiego panowania Muskata cieszył się nadzwyczajną łaską króla Wacława II, który tytułował go swoim księciem, a także kapelanem, obdarzając go przynależnymi nadaniami. Jego demonstracyjna nieobecność na koronacji Przemysła II w Gnieźnie w 1295 roku była pełnym wyrazem dezaprobaty wobec politycznych zamierzeń tego księcia, które zagrażały interesom Wacława. W odpowiedzi czeski monarcha wydał przywilej, w którym określił biskupa jako „principis et fidelis”, co zdobiło zaufanie, jakim go obdarzył. Z entuzjazmem udał się do Pragi na koronację Wacława II w 1297 roku.

Można przypuszczać, że Jan Muskata brał również aktywny udział w pertraktacjach w imieniu Wacława, spotykając się z księciem Władysławem Łokietkiem oraz omawiając z możnowładcami kwestie opozycyjne w Wielkopolsce. Gdy nadszedł rok 1300, Muskata uczestniczył w zbrojnej wyprawie Wacława przeciw Łokietkowi, która zakończyła się wygnaniem Łokietka z Polski oraz koronacją Przemyślidów na króla Polski w Gnieźnie.

Kiedy w 1301 roku na królu Andrzeju III wygasła dynastia Arpadów, kandydatem do tronu okazał się Wacław II, a właściwie jego syn, Wacław III, którego koronowano na króla Węgier jako Władysława V. W początkowo triumfalnym pochodzie młodszego Wacława po Koronę Świętego Stefana brał udział Jan Muskata, który zyskał zaufanie króla i został mianowany podkanclerzym Królestwa Węgierskiego. Dla swojego biskupstwa pozyskał także cenne nadanie, jakim była Pławiec.

Gdy w walki o koronę węgierską interweniował przeciw Wacławowi papież Bonifacy VIII, Muskata obawiał się o swoje stanowisko i postanowił szybko wrócić do Polski. Jego decyzja przyspieszyła reakcja metropolity gnieźnieńskiego Jakuba Świnki, który nałożył na biskupa kary kościelne.

Wydaje się, że Muskata zamierzał uniezależnić swoją diecezję od jurysdykcji Gniezna, planując przynależność do metropolii praskiej. Od początku swoich rządów biskup Jan Muskata podjął działania, aby wzmocnić pozycję ekonomiczną oraz militarną biskupstwa krakowskiego oraz króla w obszarze swojej diecezji.

Jego misją była budowa księstwa biskupiego wokół dóbr biskupich w Małopolsce, wzorując się na biskupach wrocławskich. Po uzyskaniu przywileju od Wacława, obwarował najbogatsze miasta biskupie, takie jak Sławków, a także Iłżę, Tarczek i Kielce. Jego najbardziej znaczącym placem budowy był zamek zbudowany w biskupiej wsi Lipowiec.

Jan Muskata dał się poznać jako wnikliwy gospodarz i administrator dóbr kościelnych, lecz zaniedbywał obowiązki duszpasterskie. Jego lekceważenie wizytacji i liturgii, a także multum skandalicznych incydentów, z którch najbardziej bulwersujący był romans z Gerussą, córką sądeckiego wójta, wywoływały poważne kontrowersje.

Wojna domowa o Małopolskę 1304–1305

Jan Muskata zasłynął jako biskup krakowski, lecz jego działalność na tym stanowisku nosiła przede wszystkim polityczny charakter. W wyniku zaufania, jakim obdarzył go król Wacław, biskup uzyskał znaczącą rolę starosty, co oznaczało bycie królewskim namiestnikiem w ziemiach krakowskiej oraz sandomierskiej. Z całą pewnością zajmował tę pozycję co najmniej dwukrotnie w latach 1303–1305 oraz w okresie 1305–1306. Większość zarzutów, które stawiano Muskacie w procesach kanonicznych, była ściśle związana z jego obowiązkami jako starosty. W obrocie publicznym pojawiały się oskarżenia dotyczące licznych „mężobójstw”, które w rzeczywistości były wykonanymi na rozkaz biskupa egzekucjami skierowanymi przeciwko politycznym przeciwnikom króla.

Latem 1304 roku, arcybiskup Jakub Świnka po raz kolejny zaatakował Muskatę, a sytuacja zaostrzyła się, gdy król czeski uzyskał korzystny wyrok sądowy 21 sierpnia tego samego roku dzięki interwencji biskupa wrocławskiego, Henryka z Wierzbna. Warto zaznaczyć, że jesienią 1304 roku, na skutek współpracy ze sprzymierzonymi możnowładcami węgierskimi, do Polski powrócił z wygnania książę Władysław Łokietek. Jego powrót spotkał się z entuzjastycznym wsparciem antyczeskiej opozycji, co przypieczętowało wzrost napięcia w regionie.

W 1304 roku Łokietek zdobył Wiślicę, a w następnym roku opanował Sandomierz, co oznaczało początek wojny domowej na terenie Małopolski. Dowódcy najemnych oddziałów Jana Muskaty w swoich nieustannych akcjach mających na celu pacyfikację regionu nie wahali się palić i rabować miast, wsi oraz kościołów, w sumie zniszczyli około 37 obiektów. Sam biskup krakowski miał sugerować swoim podwładnym, aby traktowali osławiony topór jako najlepszy „klucz św. Piotra”, umożliwiający otwieranie kościołów kontrolowanych przez księży wiernych Łokietkowi. W wyniku tego wiele świątyń zostało gruntownie plądrowanych, w szczególności w poszukiwaniu sprzętów kościelnych, ksiąg i pieniędzy.

Ponadto, ludzie Muskaty nieustannie chwytali niewinnych obywateli, więżąc ich w zamkach i warowniach dla okupu. Jan Muskata często przebywał w towarzystwie swoich dowódców, udzielając im sakramentów, błogosławiąc ich, a także oferując dyspensy od obowiązkowych postów.

Decydująca rozgrywka o Kraków w 1306 r.

Kiedy 21 czerwca 1305 roku w Pradze zmarł król Czech oraz Polski, Wacław II, jego miejsce zajmuje jego syn, Wacław III, który miał zaledwie 16 lat. Wraz z odejściem Wacława II, wielu małopolskich panów i rycerzy zaczęło kwestionować swoją przysięgę wierności i przeszło na stronę Władysława Łokietka. Młody władca, zapewne pod wpływem porad Jana Muskaty, skoncentrował swoje wysiłki na zachowaniu przynajmniej części terytoriów swojego ojca, szczególnie zamożnego Śląska i Małopolski.

W odpowiedzi na rosnące zagrożenie, rozpoczął przygotowania do przeprowadzenia wielkiej wyprawy przeciw Łokietkowi. Z kolei, w Kunowie, rycerze z rodu Toporczyków na krótko pojmują Muskatę, zmuszając go do przysięgi wierności Łokietkowi. Jednak Jan Muskata nie dotrzymał danej obietnicy i wrócił do Krakowa, aby przygotować grunt pod militarne wsparcie dla młodego władcy. Biskup krakowski odegrał kluczową rolę w sformalizowaniu sojuszu między Wacławem III a Violą, księżniczką cieszyńską, co miało zapewnić królowi Czech bezpieczny dostęp do Krakowa przez terytorium teścia.

Równocześnie, w Małopolsce, szwagier Muskaty, Gerlach de Culpen, przeprowadził akcję oblężniczą, zdobywając i niszcząc opactwo benedyktynów w Tyńcu, które było związane z Władysławem Łokietkiem. W odpowiedzi na te działania, arcybiskup gnieźnieński Jakub Świnka, popierający Łokietka, podjął działania przeciwko biskupowi krakowskiemu, rozpoczynając 12 lipca 1306 roku w Sandomierzu proces kanoniczny przeciwko niemu.

W sierpniu tego samego roku, Jan Muskata był w Krakowie, gdzie wspólnie z mieszkańcami, którzy pozostali wierni Czechom, przygotowywał zamek oraz miasto na przyjęcie armii Wacław III. Pomimo tego, że sytuacja Władysława Łokietka wydawała się beznadziejna ze względu na przeważające siły czeskie, wszystko zmieniło się 4 sierpnia 1306 roku, kiedy to Wacław III został tragicznie zamordowany w Ołomuńcu na Morawach. Po tym zdarzeniu, czeska armia postanowiła wstrzymać dalszy marsz na Kraków, co doprowadziło do chaosu w Czechach, hanzeatyckich walk o tron.

W obliczu tej sytuacji, Muskacie i innym czeskim sojusznikom w Polsce grunt usunął się spod nóg. 1 września 1306 roku, w Krakowie odbył się znaczący wiec, w którym rycerze, mieszczanie oraz biskup krakowski jednogłośnie uznali Władysława za swojego władcę. Odizolowana załoga czeska na Wawelu skapitulowała lub została pokonana, co oznaczało początek nowego panowania księcia.

W nagrodę za wsparcie, nowe władze przyznały biskupowi Janowi Muskacie przywilej z 2 września 1306 roku, który obfitował w daleko idące obietnice oraz nowo przyznane nadania, które jednak nigdy nie zostały zrealizowane, takie jak zwrot Biecza oraz nadanie Chęcin.

Dalsze spory i procesy z Władysławem Łokietkiem 1307–1320

Rok po początkowym konflikcie z Władysławem Łokietkiem, Jan Muskata ponownie stanął w obliczu wyzwań i starć, które miały dalsze konsekwencje dla jego kariery. Cała sprawa zaczęła się od incydentu, który na pierwszy rzut oka mógł się wydawać nieistotny – zniszczenia dóbr biskupich przez rycerzy związanych z księciem. Gdy biskup postanowił nawiązać relacje z politycznymi przeciwnikami Łokietka, takimi jak Henryk III, książę głogowski, lub Mikołaj, książę opawski, spotkał się z ostrym odwetem i został wydalony z diecezji. W wyniku tych działań, biskupstwo straciło bezcenne zasoby, które zyskali jego poprzednicy z dynastii Wacławów, a także inne, starsze dobra.

Jednocześnie arcybiskup gnieźnieński Jakub Świnka otworzył nowe postępowanie przeciwko Muskacie, co doprowadziło do zawieszenia go w obowiązkach biskupich 14 czerwca 1308 roku. W wyniku tegoż procesu nałożono na niego kary kościelne, w tym ekskomunikę, a ponadto usunięto zwolenników Muskaty ze stanu kapitulnego w Krakowie. Na przełomie 1308 roku, Jan Muskata został wezwany do Krakowa na rozmowę z Łokietkiem, która przerodziła się w jego aresztowanie. Przez następne sześć miesięcy Muskata spędził w mrocznej wieży w pobliżu własnej katedry, aż do momentu podpisania kapitulacyjnej ugody, która miała miejsce 2 lipca 1309 roku.

Po tych wydarzeniach, Muskata przez długie dziesięć lat przebywał na wygnaniu, przeważnie gościny u biskupa wrocławskiego Henryka z Wierzbna, wciąż prowadząc walki o odzyskanie swojej katedry. Mimo trudności, udało mu się wygrać tę batalię, gdy 12 czerwca 1310 roku legat papieski Gentilis, oburzony sposobem, w jaki był traktowany biskup przez krakowskiego księcia, ogłosił korzystny wyrok w Bratysławie. Były to jednak tylko zmiany formalne, ponieważ diecezja pod rządami administratorów przeszła ciężkie chwile.

Jan Muskata mógł wrócić do Krakowa dopiero po siedmiu latach od wyroku legata, kiedy starania Władysława Łokietka w Kurii awiniońskiej o koronę królewską zmusiły do ostatecznej zgody obu rywalizujących stron. Choć istnieją przypuszczenia, że Muskata mógł prowadzić kontakty ze zbuntowanymi mieszczanami Krakowa podczas wójtowego buntu Alberta w latach 1311–1312, nie ma bezpośrednich dowodów na to, by te związki przyczyniły się do jego nieobecności w diecezji.

Ostatnie lata na stanowisku biskupa nie były dla Muskaty czasem aktywności czy dynamicznych działań. Zrezygnował z ambitnych planów dotyczących polityki i kościoła, a jego zaangażowanie w walkę z herezjami było minimalne. W tym okresie jego działalność ograniczała się głównie do wspierania zaprzyjaźnionych klasztorów, w szczególności cystersów. Ostatnim aktem politycznym, w jakim wziął udział, była koronacja Łokietka na króla Polski na Wawelu, co symbolizowało całkowity upadek jego dawnych ambicji. Jan Muskata zmarł dwa tygodnie po tej ceremonii, 7 lutego 1320 roku, a jego następcą został duchowny Nanker.

Interesującym jest fakt, że Jan Muskata został pochowany nie na Wawelu, a w klasztorze cystersów w Mogile pod Krakowem. Nawet dzisiaj nie pozostał po nim żaden namacalny ślad. Tablica nagrobna, wykonana z brązu, została sprzedana przez mnichów na złom po jednym z pożarów klasztoru w 1743 roku. Najbardziej zauważalne dziedzictwo Muskaty to jednak potężne kamienne zamki, a szczególnie zamek Lipowiec.

---

Oceń: Jan Muskata

---