Stowarzyszenie „Straż Mogił Polskich na Wschodzie”

---

Historia

Inicjatywa powołania stowarzyszenia zyskała uznanie dzięki Mikołajowi Iwanowowi, który był wtedy docentem na Uniwersytecie Wrocławskim. W gronie osób zaangażowanych w tworzenie tej organizacji znajdowały się przede wszystkim osoby związane z uczelniami wyższymi we Wrocławiu. Oprócz Mikołaja Iwanowa oraz Zdzisława Juliana Winnickiego, założycielami Stowarzyszenia byli również senator Karol Modzelewski, rektor Uniwersytetu Wrocławskiego prof. Wojciech Wrzesiński, rektor Politechniki Wrocławskiej prof. Andrzej Wiszniewski, dyrektor Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich dr Adolf Juzwenko oraz wiceprzewodniczący Dolnośląskiego Oddziału Związku Sybiraków, doc. Paweł Zworski. Mikołaj Iwanow objął stanowisko pierwszego prezesa organizacji, a swoje miejsce później ustąpił Zdzisławowi Julianowi Winnickiemu.

Nazwa oraz działalność Stowarzyszenia Mogił Polskich nawiązywała do Straży Mogił Polskich Bohaterów, która miała swoją siedzibę we Lwowie. Cele SMP obejmowały gromadzenie informacji na temat zniszczonych lub zapomnianych miejsc martyrologii Polaków. Organizacja planowała wyprawy do tych lokalizacji, co wiązało się ze współpracą z lokalnymi społecznościami oraz władzami, celem postawienia krzyża w miejscach pochówku ofiar lub na terenach, gdzie miały miejsce masowe mordy.

Krzyż, który reprezentował Stowarzyszenie Mogił Polskich, został zaprojektowany przez Irenę Lipską-Zworską, profesor Akademii Sztuk Pięknych we Wrocławiu. Był on wykonany ze stali i posiadał miedzianą tablicę z emblematem „SMP”, którego autorem był artysta plastyk Czesław Smoleński. Emblemat przedstawiał kotwicę, z której wyrastały trzy krzyże, otoczone napisem z nazwą organizacji w języku polskim oraz w języku państwowym obowiązującym w danym regionie. Poniżej znajdowała się tabliczka zawierająca informacje na temat wydarzeń bądź osób, które miały być upamiętnione. Materiał potrzebny do tworzenia krzyży dostarczał wrocławski „Centrostal”, natomiast Pracownia Metaloplastyki Śląskiego Okręgu Wojskowego, kierowana przez podpułkownika Adama Gajewskiego, zajmowała się ich produkcją.

Realizacja zamierzeń SMP przyniosła nie tylko efekty w postaci upamiętnienia zmarłych, lecz również mobilizowała lokalnych Polaków do aktywności w swoich społecznościach. Wiele osób, zwłaszcza na Białorusi, dopiero podczas uroczystości związanych z postawieniem i poświęceniem krzyży SMP dowiadywało się, jak wielu ich rodaków zamieszkuje dane obszary.

W działania Stowarzyszenia zaangażowali się również przedstawiciele Polonii z zachodniej części Europy. W tym kontekście powstał Oddział Zamiejscowy SMP w Groningen w Holandii, którego założycielką oraz formalną przewodniczącą została Renata Worutowicz.

Działalność

Działalność Stowarzyszenia „Straż Mogił Polskich na Wschodzie” miała znaczący wpływ na upamiętnienie polskich bohaterów, w wyniku czego ustawiono ponad czterdzieści krzyży w różnych miejscach, głównie na terenie Białorusi, ale również na Ukrainie i Litwie.

Krzyże zostały zlokalizowane w następujących miejscowościach:

1. Derewno k. Stołpców – w hołdzie akowcom Stołpecko-Nalibockiego Zgrupowania AK, Krzyż z emblematem i tabliczką opisową, na przykościelnym cmentarzyku, 1998 r.,
2. Kamień k. Iwieńca – w hołdzie j. w., na kościelnym dziedzińcu, 1997 r.,
3. Naliboki – w hołdzie pomordowanym mieszkańcom i członkom samoobrony, na centralnym pagórku cmentarza, 1997 r.,
4. Nieciecz k. Lidy – w 1991 r. w hołdzie żołnierzom AK, na uporządkowanym miejscu, obecnie wmurowany w kwaterę,
5. Rowiny, Kaczyce k. Nowogródka – Krzyż w polnym jarze, 1993 r. w hołdzie żołnierzom Oddziałów Samoobrony Czynnej Ziemi Wileńskiej AK,
6. Rubieżewicze k. Stołpców – na mogile KOP na cmentarzu, 1995 r.,
7. Starzynki k. Iwieńca – na uporządkowanym miejscu, mogile AK, 1997 r.,
8. Wawiórka – obok małego krzyżyka w miejscu mogiły „Ponurego”, 1991 r. (ustawiony w drugim dniu „puczu Janajewa”),
9. Prudziszcze k. Iwieńca – w miejscu obozu polskiego, 1998 r., Krzyż Koźliki*, z tabliczką na pomniczku betonowym,
10. Kojdanów (Dzierżyńsk) – na przykościelnym placyku, 1996 r., Krzyż w hołdzie ofiarom represji z lat 1937–1938,
11. Nowiki k. Sopoćkiń – Krzyż pamięci gen. J. Olszyny-Wilczyńskiego, 1991 r. (ustawiony w pierwszym dniu „puczu Janajewa”),
12. Kodziowce k. Spoćkiń – Krzyż w miejscu bitwy 101 rez. p. uł. w 1939 r.,
13. Sylwanowce k. Sopockiń – Krzyż oraz Kapliczka w intencji żołnierzy 101 rez. p. uł., 1997 i 1998 r.,
14. Wołkowysk – 3 Krzyże w 1992, 1993 i 1994 r. dla upamiętnienia masowego mordu w 1943 r.,
15. Łunna k. Grodna – na cmentarzu przy pomniku, Krzyż w 1998 r. dla Powstańców Styczniowych oraz akowców,
16. Kołdyczewo k. Baranowicz – na miejscu kaźni przy dołach śmierci w b. obozie koncentracyjnym, 1998 r.,
17. Nieśwież – na cmentarzu wojskowym, 1997 r.,
18. Gajki k. Nieświeża – mogiła zbiorowa, akowców pomordowanych w 1943 r., 1997 r.,
19. Użanka k. Nieświeża – cmentarzyk WP 1919-1929 r., 1997 r.,
20. Hermanowicze k. Brasławia – cmentarzyk 1920 r., 1998 r.,
21. Bobrujsk – na mogile żołnierzy Twierdzy, 1996 r.,
22. Ihumeń (Czerwień) – więźniom-ofiarom mińskiej „szosy śmierci”, Krzyż na łące w miejscu mordu, 1996 r.,
23. Kuropaty – 1991 r., wymiana krzyża na większy w 1997 r.,
24. Sitnicki Dwór na wschodnim Polesiu – wymordowanym w 1942 r. Polakom, 1994 r.,
25. Swisłocz – żołnierzom WP poległym w 1939 r., Krzyż przy cmentarnej kaplicy, 1994 r.,
26. Indura – żołnierzom poległym w 1939 r. i działaczom podziemia, 1995 r.,
27. Wojdagi k. Werenowa – Krzyż oraz murowana Kapliczka (w hołdzie żołnierzom z 1919 r. oraz akowcom), 1994-95 r.,
28. Raków k. Iwieńca – w hołdzie żołnierzom KOP i AK, 2000 r.,
29. Lubieszów i Rafajłówka (Polesie „wołyńskie”) – 1995 r., w hołdzie ofiarom zbrodni UPA,
30. Kłodno Wielkie k. Żółkwi – dwa Krzyże w 1993 r., w hołdzie ofiarom zbrodni UPA,
31. Malechów k. Lwowa – przy pomniku, mogile Poległym we Wrześniu 1939 r.,
32. Nacza k. Lidy – 1991 r., jeden na mogile AK, drugi na dziedzińcu kościelnym,
33. Grandzicze k. Grodna – cmentarz żołnierzy Września 1939 r.,
34. Iwieniec – 1993 r. w hołdzie akowcom zdobywcom Iwieńca,
35. Niegoriełoje – 2000 r., hołd Polakom wymordowanym w 1937 r.,
36. Cichinicze k. Rohaczowa – wrzesień 2001 – poległym i pomordowanym żołnierzom I Korpusu,
37. Starzynki – lato 2000 – na grobie śp. Albiny Łappo,
38. Iwieniec jesień 2006 r. – w miejscu zniszczonego przez sowietów Pomnika Nieznanego Żołnierza.

Oprócz tego, z inicjatywy SMP ustawiono dwie kapliczki wotywne. Pierwsza z nich to drewniana kapliczka, która stoi w pobliżu kościoła w Kodziowcach. Umożliwia ona wspomnienie bitwy stoczonej we wrześniu 1939 roku przez 101 Pułk Ułanów przeciwko Armii Czerwonej. Autorem projektu tej kapliczki był architekt Ryszard Natusiewicz z Wrocławia. Druga kapliczka jest murowana i znajduje się obok Krzyża „SMP” w Wojdagach k. Woronowa.

---

Oceń: Stowarzyszenie „Straż Mogił Polskich na Wschodzie”

---